Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

5. 

 

Mahsulot sotish auditi 

 

Sotuv  hajmi  va  uning  tarkibiy  qismlarining  auditi  -  ko’p  jihatdan  butun 

tekshiruvning sifatini belgilovchi muhim masalalardan biridir. 

Tayyor mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish auditining maqsadi - tayyor 

mahsulot  to’liq  kirim  qilinganligini,  sotishdan  olingan  tushum  va  sotilgan 

mahsulotning tannarxi to’g’ri hisoblanganligini aniqlashdan iborat. 

Tekshiruv jarayonida auditor quyidagi masalalarni hal etadi: 

-  tayyor        mahsulotni        baholash        bo’yicha        usul        asosli        tanlab 

olinganligi va to’g’ri qo’llanilayotganini tasdiqlash; 

-

 

tayyor mahsulot to’liq kirim qilinayotganligini aniqlash; 

-

 

jo’natilgan va sotilgan mahsulotlar hajmlarini tasdiqlash; 

-

 

jo’natilgan 

va 

sotilgan 

mahsulotlar 

tannarxini 

tasdiqlash. 

Tayyor    mahsulot  ishlab  chiqarish  va  uni  sotish  bo’yicha  hisob yuritilishi 

---

 

 

304 

holatini tekshirish bo’yicha ma’lumot manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadm: 

tayyor  mahsulotni  omborda  hisobga  olish  bo’yicha  varaqalar,  preyskurantlar, 

maheulotni  etkazib  berish  to’g’risida  shartnomalar,  hisobvaraq-fakturalar,  sotish 

bo’yicha  daftarlar,  tayyor  mahsulotni  berish  to’g’risida  yuk  xatlari,  xaridorlar 

ishonchnomalari,  tushum  kelib  tushganligi  to’g’risida  dastlabki  bank  va  kassa 

hujjatlari (to’lov talabnomalar, talabnoma-topshiriqnomalar, kirim kassa orderlari 

va  boshqalar),  2010,  2810,  2910,  9010,  9110,  5010,  5110,  4010,  6310-sonli  va 

boshqa  hisobvaraqlar  bo’yicha  hisob  registrlari  (ro’yxatnomalar,  jurnal-orderlar, 

mashinogrammalar), Bosh kitob, "Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot" (2-sonli 

shakl) va boshqalar. 

Daromadlar    olish    tsikliga    taalluqli    bo’lgan    operatsiyalar quyidagi 

faoliyat ko’rsatish vaqtida amalga oshiriladi: 

-

 

buyurtmalarni qabul qilish; 

-

 

kreditlarni berish; 

-

 

mahsulotlar va xizmatlarni etkazib berish; 

-

 

xaridorlarga hisobvaraqlarni yozib berish; 

-

 

qarzlarni undirish (muddati o’tgan hisobvaraqlar); 

-

 

pul tushumlarini olish. 

Nazorat  samaradorligini  baholash  uch  bosqichdan  iborat:  a)  na-zorat 

tizimini o’rganish; b) nazorat samaradorligini baholash; v) na-zorat muolajalarini 

tekshirish (testlashni o’tkazish). 

Ko’zdan kechirish bosqichida hujjatlashtirishni uch turdagi usulda amalga 

oshirish  mumkin:  og’zaki  yoritish,  ichki  nazorat  bo’yicha  savolnoma  va  blok-

chizma.  Ushbu  bosqichda  hujjatlarni  tayyorlash  uni  yakunlanlash  degani  emas. 

Hujjatlarni tayyorlashda auditorlar tomonidan sharhlarni tayyorlashdan maqsad

 - 

nazorat tizimini o’rganish ekanligini unutmaslik lozim. 

Blok-chizmalar va savolnomalar - bu daromad olish tsikli bo’yicha, sotish, 

pul olish va debitorlik qarzlari bosqichlaridan iborat  nazorat tizimining afzalroq 

elementlaridir. 

---

 

 

305 

Ichki nazorat tizimi samaradorligi va mahsulotni ishlab chiqarish va sotish 

bo’yicha  operatsiyalar  hisobini  dastlabki  baholash  uchun  foydali  vosita  bo’lib 

maxsus savolnoma bo’yicha test savolnomalarini qo’llash hisoblanadi. 

Olingan javoblarni tahlil qilib bo’lib, auditor mahsulotni ishlab chiqarish va 

sotish  jarayonini  nazorat  qilish

 

yo’nalishlarini  aniqlashi  va  har  bir  yo’nalish 

bo’yicha  eng  ma’qul  bo’lgan  muolajalarni  tanlab  olishi,  mahsulotni  ishlab 

chiqarish  va  sotish  operatsiyalar  tsikllari  bo’yicha  auditorlik  tekshiruvining 

dasturini tayyorlashi lozim.  

Avvalambor,  auditor  korxonada  tayyor  mahsulot  qanday  baholanishini 

aniqlashi  kerak.  Xozirgi  kunda  mahsulot  baholashning  quyidagi  turlaridan 

foydalaniladi: 

-  amaldagi (to’liq) ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha; 

-  ulgurji    narxlar    qat’tiy    hisob    narxlari    sifatida    qabul

 

qilingan      sotishning      ulgurji      narxlari      bo’yicha.      Bunda        farqlar 

alohida hisobvaravda hisobga olinadi; 

-  rejali 

(me’yoriy) 

ishlab 

chiqarish 

tannarxi 

bo’yicha. 

Shuningdek,        amaldagi        ishlab        chiqarish        tannarxi        farqlari  rejali  yoki 

me’yoriy narxlardan alohida hisoblanadi:

\

 

 -QQS summasiga oshirilgan erkin sotish narxlari bo’yicha; 

- erkin bozor (sotuv) narxlari bo’yicha. 

Tayyor  mahsulotni  baholash  bo’yicha  tanlab  olingan  usul  korxona  hisob 

siyosatining  elementi  sifatida  qayd  etilishi, hisobvaraqlarning  ishchi  rejasida  esa 

uning hisobga olish uchun tegishli hisobvaraqlar belgilanishi lozim. 

Tayyor 

mahsulotning 

to’liq 

kirim  qilinganligi  xom  ashyo  va 

materiallarning  xarajati  bo’yicha  muqobil  balans  tuzish,  tayyor  mahsulotlarning 

chiqarilishini  me’yoriy  sarf-xarajatlardan  kelib  chiqqan  holda  belgilash  yo’llari 

bilan tekshirish mumkin. Ishlab chikarilgan mahsulot hajmlarini tekshirish uchun 

dastlabki hujjatlar va ishlab chiqarish hisobotlari, tugallanmagan ishlab chiqarish 

bo’yicha  inventarlash  dalolatnomalari,  tahliliy  va  sintetik  hisob  registrlari 

ma’lumotlaridan  foydalaniladi.  Bunda  "Ombordagi  tayyor  mahsulot" 

---

 

 

306 

hisobvarag’ining  debetida  hisobga  olingan  tayyor  mahsulotning  xaqmqiy  ishlab 

chiqarilishi  va  omborga  topshirilishi