Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

Tashkiliy  xarajatlar

  -  korxona  faoliyatini  tashkil  qilish  chog’ida  qilinadigan 

xarajatlardir.  Unga  bevosita  taalluqli  bo’lgan  xarajatlar  (masalan,  yuridik, 

buxgalteriya,  devonxona  va  harakatlanish  xarajatlari)  tashkiliy  xarajatlar  sifatida 

kapitallashtirilishi  mumkin.  Mazkur  holatda  ushbu  xarajatlarning  kelgusi  davrda 

foyda  keltirishi  kapitallashtirish  uchun  asos  bo’lib  hisoblanadi.  Faoliyatning 

birinchi  yilida  jami  summalarni  xarajatlarga  kiritish  xarajatning  daromad  bilan 

muvofiq kelmasligiga olib keladi.  

Ishlab  chiqarish  faoliyati  muddati  noaniq  deb  hisoblanishi  bois  ushbu 

xarajatlardan  foyda  olish  davrini  ham  odatda  aniqlash  mumkin  emas.  Shu 

sababdan  ham  tashkiliy  xarajatlarning  aktiv  sifatida  tan  olinishi  biznesning  aniq 

turiga bevosita bog’liq bo’ladi. Tashkiliy xarajatlar, ixtiyoriy tanlangan qisqa vaqt 

davri mobaynida amortizatsiya qilinadi.  

---

 

 

238 

 

Franshizalar 

odatda  hukumat  organlari  tomonidan  davlat  mol-mulkidan 

(masalan,  kabel  televideniesi  kompaniyasi)  foydalanish  huquqiga  egalik  qilish 

uchun  yoki  kommunal  xizmatlar  ko’rsatish  (elektr  energiyasi),  shuningdek 

xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlar  tomonidan  aniq  maqsadlar  va  aniq  xizmatlardan 

foydalanish huquqiga egalik qilishlari uchun beriladi.  

Franshiza  to’g’risidagi  har  bir  shartnoma  franshiza  haqiqiy  bo’lib 

hisoblanadigan  davrni,  shuningdek  franchayzor  (foydalanishga  oid  huquq 

imtiyozini  beruvchi  sub’ekt)ning  va  franchayzi  (ushbu  imtiyozni  oluvchi 

sub’ekt)ning huquq va majburiyatlarini aniqlashtiradi.  

Ko’pincha  franshizani  olish  qiymati  yuqori  bo’ladi  va  odatda  franchayzi 

franchayzorga uning boshlang’ich qiymati kapitallashtirilishi va undan keyingina 

xarajatlar  yuzasidan  hisobdan  chiqarilishi  lozim.  Agar  u  ma’lum  bir  muddat 

asosida  cheklab  qo’yilgan  bo’lsa,  uning  qiymati  oqilona  va  muntazam  tarzda 

mazkur davr uchun amortizatsiya qilinishi lozim. Agar ma’lum aniq bir muddat 

belgilanmagan  bo’lsa,  amortizatsiya  qilish  uning  oldingi  davriy  baholari  bilan 

birgalikda  aniq  belgilangan  xizmat  qilish  muddatiga  asoslanishi  lozim.  Mazkur 

baholashlar  oldingi  baholashlarning  qayta  ko’rib  chiqilishi  zaruratini  aniqlash 

maqsadida  o’tkaziladi.  Biroq  to’liq  amortizatsiya  davri  40  yildan  oshib  ketishi 

mumkin emas.  

Imtiyozdan  foydalanuvchi  sub’ekt  tomonidan  uni  beruvchi  sub’ektga 

xizmatlarga  oid  yillik va  joriy  to’lovlarni  (masalan,  rag’batlantirish  tadbirlarida, 

tashkiliy  masalalarni  hal  qilish  borasida  yordam  ko’rsatganlik  uchun)  ularni 

kelgusida  o’lchanadigan  foyda  keltirmasligi  sababli,  ilgari  bo’lgan  xarajatlar 

bo’yicha hisobdan chiqarilishi lozim. Agar franshiza o’z qiymatini yo’qotsa yoki 

qonun  tomonidan  bekor  qilinadigan  bo’lsa,  amortizatsiya  qilinmagan  summa 

zudlik bilan zarar sifatida hisobdan chiqariladi.