Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

10.3. Marksning qiymat nazariyasi 
 
Marks  ta‘limotiga  binoan  har  bir  tovarning  qiymati  uni  ishlab 
chiqarishga  sarflangan  ijtimoiy  zaruriy  mehnat  bilan  o„lchanadi.  Bir 
turdagi tovarni ishlab chiqarish uchun turli miqdorda mehnat sarflanadi. 
Buning natijasida tovarlar har xil individual qiymatga ega bo‗ladi. Lekin 
qiymat  o‗zida  ijtimoiy  mehnatni  mujassamlashtirganligi  sababli  uning 
miqdori  individual  mehnat  sarflari  bilan  emas,  balki  ijtimoiy  zarur 
mehnat  bilan  o‗lchanadi,  ijtimoiy  zarur  ish  vaqti  bilan  belgilanadi. 
«Iste‘mol qiymatiga ega bo‗lgan qiymat miqdori, deb yozadi K.Marks, – 
uni ishlab chiqarish uchun kerak bo‗lgan ijtimoiy zarur mehnat miqdori 

---

188 
bilangina,  ya‘ni  ijtimoiy  zarur  ish  vaqti  bilangina  belgilanadi.  Har  bir 
ayrim  tovar  o‗z  jinsidan  bo‗lgan  tovarlarning  faqat  o‗rtacha  nusxasi 
sifatida  ahamiyatga  ega».  Ijtimoiy  zarur  ish  vaqti  me‘yoriy  ishlab 
chiqarish  sharoitida  va  muayyan  jamiyatdagi  mehnat  malakasi  va 
intensivligining  darajasi  o„rtacha  bo„lgan  sharoitda  biron-bir  tovar 
tayyorlash uchun sarflanadigan vaqtdir. Ushbu tushunchalar yordamida 
qiymat 
qonuni 
shakllanadi: 
almashuv 
jarayonida 
(ekvivalent 
ekvivalentga  singari)  tovarlar  o‗zining  qiymati  bo‗yicha  ayirboshlanadi 
(ularda 
mujassamlashgan  ijtimoiy  zarur  ish  vaqti  bo‗yicha). 
K.Marksning  tasdiqlashicha  har  qanday  jamiyatda  qiymat  qonuniga 
amal  qilmagan  ayirboshlashning  bo‗lishi  mumkin  emas.  Qiymat  esa, 
yuqorida  qayd  qilib  o‗tganimizdek,  ayni  jamiyatda  o‗rtacha  mehnat 
sarflari bilan o‗lchanadi. Bu ayirboshlanadigan tovarlarni taqqoslashning 
yagona  o‗lchovi  mehnat  ekanligini  bildiradi.  Tovarlarning  foydaliligi 
bunday  umumiy  o‗lchov  bo‗la  olmaydi,  negaki  ular  miqdor  jihatidan 
taqqoslanmaydi. 
K.Marksning 
qiymat 
nazariyasi 
D.Rikardoning 
qiymat 
nazariyasidan farqlanishiga e‘tibor berish zarur. D.Rikardo tovarlarning 
nisbiy  qiymati  to‗g‗risida  so‗z  yuritadi:  A  va  B  tovarlar  bir-biriga 
ayirboshlanadi,  chunki  ularni  ishlab  chiqarish  taxminan  bir  xil  mehnat 
sarflarini  taqozo  etadi.  K.Marksda  esa  qiymat  tovarga  xos  obyektiv 
xususiyatdir.