keyingi merkantilistlaming «savdo balansi» nazariyasi kelib chiqdi.
«Savdo balansi» nazariyasi (yoki yetuk merkantilizm) Angliyada keng
tarqala boshladi. Mazkur konsepsiya vakillari dastlabki merkantilistlami
mamlakatdan tashqariga pul chiqarishni man etgani, importni haddan
tashqari cheklagani uchun tanqid qildi. Ulaming fikricha hukumatning
tashqi iqtisodiy siyosatdagi asosiy vazifasi - mamlakatda imkoni
boricha
ko‘proq pul mablag‘larini jamg‘arish emas, balki aktiv savdo balansiga
erishishdir (eksportning importdan ustun bo‘lishi). Eksport va import
o‘rtasidagi farq (ijobiy saldo) - mamlakat boyligining o‘sishidir. Demak,
real boylik b u - «o‘lik pullar» yig‘indisi emas, balki yangi pullami, ya’ni
pul kapitalini vujudga keltiruvchi pullardir.
Merkantilistlar fikriga ko‘ra savdoning muqobil balansiga erishish
uchun davlat eksportni rag‘batlantirib importni ta’riflar, kvotalar,
subsidiya va soliqlar orqali ishga solishi kerak. Mahsulot ichki
iqtisodiyotda hukumat aralashuvi orqali rag‘batlantirilishi va xorijiy
savdo orqali boshqarilishi lozim.
Xorijdan manufaktura tovarlarining keltirilishi arzon xomashyolar
importini, ulami tovar eksporti uchun ishlatilishi kabilar himoya
majburiyatlari hisoblangan.
Merkantilistlar savdo balansi mohiyati va tabiati o‘rtasidagi
nomutanosibliklar haqida fikr yuritishgan. Shunisi aniqki, ko‘pgina
merkantilistlar davlat boyligi tovar, iste’mol yoki ishlab chiqarishda
emas, balki qimmatbaho metallarga egaligida, deb fikr yuritishgan.
Qimmatbaho metallaming ishlab chiqarilishi savdo balansini o‘matadi,
degan fikmi o‘rtaga tashlaydi. Ulaming qarashlariga ko‘ra xalqaro
savdoning umumiy balansi muhim ahamiyat kasb etadi. Ya’ni Angliya
va Hindiston savdo balansi bir-biriga mos kelmasligi mumkin, biroq
Hindistonda import qilingan arzon xomashyolardan Angliyada eksport
qilinadigan tovarlar manufakturasi uchun foydalanilishi mumkin.
Shunday masalalardan biri qimmatbaho metallar yoki eksport bilan
bog‘liq, ilk merkatilistlar yombilar eksporti qat’iyan taqiqlanishi
87
kerakligini tavsiya qilishgan. Keyinchalik yozuvchilar agar yombi
eksport tovarlari uchun xomashyo sotib olish maqsadida ishlatilsa, u
savdo
balansi uchun o‘rinli bo‘lishi mumkin, degan farazni taklif
etishgan.
Shulardan kelib chiqqan holda keyingi merkantilizm vakillari aktiv
savdo balansiga erishish uchun qator tavsiyalarni ilgari surdilar:
- tashqi bozorlami nisbatan arzon tovarlar sotish yo'li bilan egallash
hamda bir mamlakat tovarini olib, boshqalariga uni qimmatiga sotish;
- mamlakatda faqat aktiv savdo balansini saqlab turgan holda,
tovarlar importiga ruxsat etish (zeb-ziynat buyum-laridan tashqari);
- qulay savdo ishlarini amalga oshirish uchun oltin va kumushni
chetga chiqarish, pirovard natijada mamlakatda ulaming massasini
ko‘paytirish.
Pulning tovarli mohiyatini tan olsada, uning qimmatini keyingi
merkantilistlar ilgarigidek oltin va kumushning tabiiy xususiyatidan, deb
qaradilar. Ammo aynan ular metallistik nazariyadan pulning miqdoriy
nazariyasiga va monometallizm tizimiga o‘tishga sabab bo‘lgan. Agar
dastlabki merkantilistlar pulning jamg‘arish funksiyasini asosiy, deb
bilgan bo‘lsalar, keyingi rivojlangan merkantilistlar - muomala
funksiyasini asosiy hisobladilar. Keyingi merkantilistlaming ishonchiga
ko‘ra, pulning qimmati uning miqdoriga nisbatan teskari bogiiqlikda,
tovarlar bahosi darajasi esa pul miqdoriga to‘g‘ri mutanosiblikda
bo'ladi. Ular pul takliflning ko‘payishi unga bo‘lgan talabni oshirgach,
savdoni rag‘batlantiradi, deb bir tomonlama hisobladilar.
Dastlabki merkantilistlar Yevropaga, ayniqsa, Ispaniyaga yangi
Dunyodan oqib kelgan yirik miqdordagi qimmatbaho metallar
mohiyatiga e’tibor qaratgan.Biroq keyingi merkantilistlar
bu qarashlami
inobatga olishmadi va iqtisodiyotda pulning o‘mi haqida tahliliy
g‘oyalarini rivojlantira olishdi. Pul miqdori va narxlaming umumiy
bosqichi o‘rtasidagi aloqa 1569 - yilda fransuz olimi Jiyn Bodin
tomonidan taqdim etilgan. U 16 - asr davomida G‘arbiy yevropada
88
narxlaming umumiy bosqichini yuksaltirish uchun 5 ta sabab taklif etdi,
asosiy - yangi dunyo kashfiyoti bo‘lgan kumush va oltin miqdorining
o‘sishi deb hisoblangan. 1660-1776-yillar davomida bozor iqtisodi
boshqaruvi
haqidagi
tahliliy
fikrlar
ko‘paydi.
Merkantilistlar
adabiyotining (markaziy) asosiy hususiyati real faktorlardan ko‘ra pulga
oid faktorlar iqtisodiy faoliyat va uning rivojining asosiy belgilari
ekaniga ishonishdilar. Ulaming ta’kidlashlaricha, mablag4 adekvatligi
tashqi va ichki svdoning o‘sishida zaruriy omildir. Pul miqdorining
o‘zgarishi real mahsulot ishlab chiqarishdagi o‘zgarishlami boshqaradi.
Adam Smit hamda klassik iqtisodchilar o ‘rtasidagi munozarada aytilgan
fikrlarga ko‘ra iqtisodiy faoliyat bosqichi va o'sish sur’ati real faktorlar:
mehnat miqdori, tabiiy resurslar, kapital, tovar va tashkiliy struktura
bilan chambarchas bog‘liq.
Do'stlaringiz bilan baham: