Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

2 .2 .  Q adim gi X ito y  iq tiso d iy  g*oyalari
Qadimgi Xitoy  iqtisodiy  g ‘oyatari.  Qadimgi  Xitoy  mutafakkirlari 
ichida  Konfutsiy  (m.aw.  551  -   479-y.)  alohida  o‘rin  tutadi. 
Konfutsiyning  fikrlari  uning  shogirdlari  yozib  qoldirgan  «Lun  Yuy» 
(«Suhbat  va  mulohaza»)  to'plamida  aks  ettirilgan.  Uning  fikricha 
mehnat  ham  kishilaming,  ham  davlatning  boyligini  ko‘paytiradi. 
Konfutsiy  «buyuk jamoa  mulki»  (dehqonlar jamoasi  mulki)  va xususiy 
egalik (quldorlar mulki)ni  farqlaydi,  ikkinchisini  ko‘proq  qo‘llaydi.  Bu 
yerda u xususiy mulkni xo‘jalik yuritishda ustun qo‘yadi.
Konfutsiy  aqliy  mehnat  bilan  jismoniy  mehnat  farqini  ko‘rsatib, 
aqliy mehnat bilan «yuqori» tabaqali kishilar, jismoniy mehnat bilan esa, 
asosiy  qismi  qullardan  iborat  bo'lgan  «oddiy»  kishilar  shug‘ullanadi, 
deb qayd qilib o‘tadi.
Konfutsiy ta’limotiga ko‘ra bilimdon hukmdor- u «xalqning otasi», 
va  boylikni  ancha  tekis  taqsimlashning  kafolatidir  4  .  Uning 
tasdiqlashicha,  Alloh  va  tabiat  tomonidan jamiyat  toifalarga  ajratilgan, 
shu  bilan  birga  u  har  bir  odamni  ma’naviy  yuksalishga  da’vat  etgan, 
kattalarga  bo‘lgan  hurmat  qoidalari  to‘g‘risida,  farzandlik  burchi
4 History o f economic thought.  Harry Landreth,  David C. Colander 45-b.
26
i

---

to‘g‘risida,  aka-ukalar  o‘rtasidagi  do‘stlik to‘g‘risida qimmatli  fikrlami 
ilgari surgan. Konfutsiy ta’limotidan shu narsani ko‘rish mumkinki, agar 
reglamentlashtirilgan  patriarxal  munosabatlarda  ustalik  bilan  xo‘jalik 
yuritilsa, «xalqda hamma narsa muhayyo bo‘ladi» deb ta’kidlangan.
Xitoyda  miloddan  oldingi  IY-III  asrlarda  xitoylik  mualliflar 
birgalikda yozgan asar «Guan-tszi»  g‘oyalari keng tarqalgan. Bu asarda 
ilgari  surilgan  ba’zi  masalalar,  garchi  ular  ziddiyatli  bo‘lsada,  bugungi 
kunda  ham  diqqatga  sazovor.  Masalan,  asarda  oltin,  marvarid  alohida 
boylik  sifatida  ko‘rilmaydi;  bunday  boylik  deb  eng  awalo,  moddiy 
ne’matlar  (tovar)  e’tirof etiladi.  Asarda  ko‘rsatilishicha,  bir  tomondan, 
«oltin  davlat  resurslarini  hisoblash  o‘lchovi  hisoblanadi»,  ikkinchi 
tomondan,  u  «xalq  ommasi  uchun  muomala  vositasi  bo‘lib  xizmat 
qiladi».  Asarda  barqaror  iqtisodiy  rivojlanishning  zarurligi  to‘g‘risida 
aniq  fikr  yuritiladi  va  qayerda  nonning  narxi  tartiblanib  turilsa,  o‘sha 
yerda  tinchlik,  osoyishtalik  bo‘ladi,  deb  qayd  etiladi.  Iqtisodiyotni 
tartibga  solib  turish  uchun,  asar  mualliflari  davlatning  don  zaxiralarini 
tashkil  etishni,  yer  egalariga  imtiyozli  kredit  berishni,  temir  va  tuzga 
bo‘lgan  to‘g‘ri  soliqlami  egri  soliqlar bilan  almashtirish,  ya’ni  ulardan 
foydalanib 
ishlab 
chiqariladigan 
tovarlarga 
bo‘lgan 
soliqni 
kengaytirishni  tavsiya  etadilar.  «Guan-Tszi»  mualliflari  «davlatni  boy, 
xalqni  mamnun»  holda  ko‘rishni  xohlaganlar.  Asarda  yer  va  suvlami 
davlat  ixtiyoriga  o‘tkazish,  ulardan  daromad  olish  yo‘lida  foydalanish, 
baholami  tartibga solish  va  boshqa  hozirgi  kunda ham  e’tiborga  molik 
iqtisodiy g‘oyaIar ilgari surilgan.
Guan  Tszining  asarlari  shuni  ko‘rsatadiki,  vaqt  va  makondan 
o‘tadigan taklif va talab  g‘oyalari  umumiy xarakterga ega.  Ular boshqa 
madaniyatlarga  kiritilgan  harbiy  g‘oyalar  emas,  balki  hammasi 
institutsiya  tuzumlarida  ko‘rinadigan  haqiqatdir.  Iqtisodiy  g‘oyalarning 
umumiy  tuzimi  umuminsoniydir.  Lekin  masala  siyosatga  kelganida 
Guan Tszida ham aks ettirilgan fikrlar iqtisodiy zakovotlar institutsional 
tizimdan  mustaqil  tarzda  bevosita  siyosiy  oqibatlarga  ega  emas.
27

---

Institutsional  tizim  o‘zgarganda  siyosiy  oqibatlar  ham  o‘zgaradi.  Guan 
Tszi  faol  tarzda  siyosatni  o‘z  zamonining  institutsional  tizimiga 
moslashtirish uchun bozor kuchlariga qarshi  emas,  balki  bozor kuchlari 
bilan  muvofiqlikda  tizimlashtirdi.  Hozirda  Xitoy  muhim  iqtisodiy 
islohotlar  jarayonlarini  boshidan  kechirmoqda  va  G‘arb  iqtisodchilari 
uni qay tarzda tuzish va boshqarish bo‘yicha fikrlar olish uchun murojat 
qilmoqdalar.  Xitoy  an’analariga  ko‘ra  Guan  Tszini  o‘rganish  G‘arbiy 
hamkorlaming ortodoksal tahlilidan ko‘ra Xitoy iqtisodiyotiga yuzlanish 
joiz.5