Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

3 .3 .  Ibn X aldunning iq tiso d iy  flkrlari
Ibn  Xaldun  (1332-1406-yillar)  tomonidan 
ko‘plab  “iqtisodiy”  masalalar:  foyda,  taklif,  talab, 
narx,  jami  ortiqcha  miqdorlar  va  sarmoyaning 
shakllanishi kabi holatlar chuqur o‘rganilganligi va 
tahlil  qilinganligini  ko‘rish  mumkin.  Ayrim 
manbalarda  Ibn  Xaldun  islom  dunyosida  ilk 
iqtisodiy  qarashlar  bilan  shug‘ullangani  qayd 
etiladi, ayrim bahs va munozaralarga ko‘ra bunday
taniqlilik  al-G‘azzoliyga  tegishli.  Ulardan  awal  ming  yillik  davomida 
mashhur  bo‘lib  kelgan  Aristotel  va  Platon  kabi  arab  faylasuflari 
iqtisodiyotga  nisbatan  ko‘proq  fundamental  ahamiyatga  ega  bo‘lgan 
masalalami  o‘rganish  jarayonida  iqtisodiy  faoliyatning  dastlabki 
tadqiqotlarida ayrim qiziqarli yutuqlarga erishdilar.
Bizgacha  yetib  kelgan  eng  qadimgi  qo‘lyozmada  (Qadimgi  Misr, 
eramizdan  awalgi  XXII  asr)  noib  va  aholi  o‘rtasidagi  munosabatlar 
to‘g‘risida fikr yuritiladi.  Bu davrda sinfiy ajralish to‘la shakllanmagan 
bo‘lib,  boshqaruv  ishiga  ishbilarmonlami  taklif  etish  (yuqori  tabaqali 
yoki oddiy aholidan bo‘lishidan qat’iy nazar) kerak deyilgan.
Qadimgi Misr -  Afrikaning shimoliy-sharqida, Nil daryosining quyi 
oqimida  joylashgan  qadimiy  davlat.  Miloddan  awalgi  10-6-ming 
yillikda Nil atrofidagi  savannalarda tarqoq yashagan qabilalar terichilik, 
ovchilik, keyinroq esa baliq ovlash bilan shug‘ullanishgan. Ular orasida 
qadimiy  som  xalqlariga mansub  qabilalar,  barbarlar va kushitlar bo‘lib, 
ulaming  aralashuvidan  miloddan  awalgi  4-ming  yillikda  Misr  xalqi 
vujudga kelgan. Aholi nufusining ortishi chorvachilik va dehqonchilikka 
o‘tishni  tezlashtirgan,  bu  esa  hududiy  jamoalaming  paydo  bo‘lishiga 
olib  kelgan.  Dehqonchilik  qilish  uchun  kanallar,  to‘g‘onlar  qurish 
zaruriyati  tug‘ilgan,  buning  uchun  esa  o‘zaro  urushlarda  asir  tushgan 
qullar mehnatidan foydalanilgan. Natijada jamoada ijtimoiy tabaqalanish 
ro‘y  berib,  urug‘  zodagonlari  ajralib  chiqqan,  qabila  sardorlari

---

podshohchalarga  aylangan.  Bir  qancha  mayda  quldorlik  davlatlari 
vujudga kelgan. Keyinchalik ular o‘rtasidagi kurash natijasida shimolda 
Quyi  Misr,  janubda  Yuqori  Misr  podsholiklari  tuzilgan.  Miloddan 
awalgi  taxminan  3-ming  yillikda  ikkala  podsholik  birlasliib,  yagona 
davlat  barpo  bo‘lgan.  Misming  keyingi  tarixi  4  ta  asosiy  davrga 
boMinadi:  Ilk  podsholik  (miloddan  awalgi  taxminan  3000-2800), 
Qadimgi  podsholik  (miloddan  awalgi  taxminan  2800-2250),  0 ‘rta 
podsholik  (miloddan  awalgi  taxminan  2050-1700),  Yangi  podsholik 
(miloddan  awalgi  1580-1070),  So‘nggi  (Liviya-Sais  va  Eron)  davr 
(miloddan awalgi taxminan 1070-332).