Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

1 6 .2 .  M u tlaq   u s tu n lik   n a z a r iy a si
Adam  Smit 
turli  mamlakatlarda  tovarlami  ishlab  chiqarishda 
mutlaq  xarajatlardagi  farq  xalqaro  savdo  rivoj lanishining  asosini  tashkil 
etadi,  degan tezisni  asoslab  berdi.  Unga ko‘ra ba’zi  mamlakatlar boshqa 
mamlakatlarga  nisbatan  tovarlami  kam  xarajat  sarflab,  samarali  ishlab 
chiqaradi.  Boshqacha  qilib  aytganda,  ushbu  mamlakatlar  mazkur 
tovarlami  ishlab  chiqarishda  mutlaq  ustunlikka  ega.  Mutlaq  ustunlik 
yuqori  mehnat unumdorligida va tovarlami  ishlab  chiqarishga ketadigan 
kam xarajatlarda namoyon bo‘ladi.
A.  Smit  savdoni  sun’iy  ravishda  cheklab  qo‘yishga  qarshi  chiqdi 
va  qaysi  mamlakatning  mahsuloti  arzon  bo‘lsa  o‘sha  mamlakat  bilan 
savdo  qilishning afzalligi  to‘g‘risida aytib  o ‘tadi.  Masalan,  A.Smit  qayd 
qilib  o ‘tganidek:  “Agar  Fransiyaning  vinosi  Portugaliya  vinosidan 
yaxshi  va  arzon  bo‘lsa  yoki  uning  gazlamasi  Germaniya  gazlamasidan 
yaxshi  bo‘lsa,  unda Buyuk Britaniya uchun o‘ziga kerakli  chet el  vinosi 
va gazlamasini  Portugaliya yoki  Germaniyadan emas,  balki  Fransiyadan 
sotib  olish  foydali”.  Shuningdek,  Shotlandiyada  uzum  yetishtirish  shart 
emas,  chunki  u  yerda  vino  Portugaliyaga  nisbatan  30  barobar  qimmat. 
Vino qayerda arzon bo‘lsa o‘sha yerdan sotib olish maqsadga muvofiq.
A.Smitning  asosiy  g ‘oyasi  -   mutlaq  xarajatlar  g ‘oyasidir.  Unga 
ko‘ra  mutlaq  xarajatlari  kam  bo‘lgan  mamlakatlardan  tovarlami  import 
qilish,  ishlab  chiqarish  xarajatlari  past  tovarlami  esa  (ulami  xarid 
qilayotganlarga nisbatan) eksport qilish kerak.
A.Smitning  tasdiqlashicha  har  xil  sun’iy  ta’sir  ko‘rsatish  va 
qarshiliklarga  qaramasdan  ikki  mamlakat  o‘rtasida  savdo  aloqalaming 
olib  borilishi  tabiiy,  normal  hoi hisoblanadi,  u doimo  foydali,  garchi har 
ikkilasi  uchun  foyda  hamisha  bir  xil  bo‘lmasa  ham.  “Har  bir  aqlli  oila 
boshlig‘ining  qoidasi  shundan  iboratki,  chetdan  sotib  olishdan  ko‘ra, 
uyda  tayyorlash  qimmatga  tushidagan  narsalami  uyda  tayyorlamaslikka 
harakat  qilish.  Tikuvchi  o ‘ziga  etik  tikishga  harakat  qilmaydi,  balki  uni
294

---

etikdo‘zdan  sotib  oladi.  Etikdo‘z  o ‘ziga  kiyim tikishga  urinmaydi,  balki 
tikuvchining xizmatiga murojaat qiladi”.
A.Smit  bo‘yicha  bu  qoida  bir  butun  mamlakat  uchun  qoMlanilishi 
kerak.  Agar  qanday dir  bir  xorijiy  mamlakat  bizni  muayyan  tovar  bilan, 
uni  o‘zimizda  ishlab  chiqarishga  nisbatan  ancha  arzon  narxda 
ta’minlashi  mumkin  bo‘lsa,  biz  birmuncha  ustunlikka  ega  boMgan 
sohalarda  ishlatilayotgan  sanoat  mehnati  mahsulotining  ma’lum  qismi 
uchun  ushbu  tovami  undan  sotib  olish  ancha  foydali.  Aynan  shuning 
uchun  mahsulotlami  ishlab  chiqarishga  ixtisoslashuvini  tanlashda, 
A.Smit  bozoming  roliga  katta  e’tibor  bergan  boMishiga  qaramay,  u 
ushbu masalani  ko‘rib chiqishda  mamlakatning tabiiy  (ob-havo  sharoiti, 
ba’zi  bir tabiiy resurslarga ega boMish va b.) va qo‘lga kiritilgan (odatda, 
texnologik  ishlab  chiqarish  bilan bog‘liq boMgan)  ustunliklarini  hisobga 
olishni  zarur,  deb  hisoblanadi.  Eksport  qiluvchi  mamlakat  mutlaq 
ustunlikka  ega  boMgan  tovarlami  ishlab  chiqarishga  ixtisoslashgan 
boMgandagina tashqi savdodan yuqori  foyda ko‘rishi mumkin.
Lekin  A.Smitning  bu  nazariyasida  barcha  tovarlami  ishlab 
chiqarishda bir yoki bir necha mamlakatlar mutlaq ustunlikka ega boMsa, 
bunday  vaziyatda  qanday  boMadi,  degan  savol  ko‘rib  chiqilmagan. 
Mazkur  nazariya  agar  mamlakatlar  tovarlami  ishlab  chiqarishda  hech 
qanday  mutlaq  ustunlikka  ega  boMmasa,  ular  xalqaro  savdoda 
qatnashishi mumkinmi, degan savolga ham javob bermaydi.