Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

1 2 .5 .  I j t im o iy - in s t it u t s io n a l  y o 'n a lis h   e v o ly u t s iy a s i
Yuqorida  institutsional  yo‘nalishning  asosiy  g ‘oyalari  va  dasturi 
ko‘rib  chiqilgan  edi.  Hozirgi  davrda  ham  bu  yo‘nalish  g ‘oyalari 
dolzarbligicha  qolmoqda.  Taniqli  iqtisodchining  iborasi  bilan  aytganda 
«Veblen kostyumi yaxshi xizmat qilmoqda va u deyarli eskirmagan».  Bu 
yo‘nalishning  otasi  Veblen  tomonidan  ilgari  surilgan  ta ’limotda  hozirgi 
zamon  jamiyatini  qayta  qurish,  transformatsiya  masalalari  nihoyatda 
muhim  o‘rinni  egallaydi.  Ulaming  fikricha  ilmiy-texnika  taraqqiyoti 
tufayli  jamiyatdagi 
sotsial 
qarama-qarshiliklar  yo‘qolib 
boradi. 
Jamiyatning  konfliktlarsiz  evolyutsiyasi,  uning  industrial  jamiyatdan 
postindustrial,  superindustrial  yoki 
«neoindustrial», 
informatsion 
jamiyat sari rivoji ro‘y beradi.
Texnik-iqtisodiy 
omillami 
mutlaqlashtirish 
tufayli 
yangi 
konvergensiya  nazariyasini  ilgari  surish  imkoni  yaratildi  (J.K.Gelbreyt, 
P.  Sorokin  -  AQSH,  Raymond  Aron  -  Fransiya,  Yan  Tinbergen  - 
Niderlandiya).  «Industrial»,  «postindustrial»  jamiyat  nazariyasi  ikki 
sotsialistik 
va 
kapitalistik  tizimni 
yagona  tizimga  keltimvchi 
«konvergensiya»  nazariyalari  yangilik  emas.  Masalan,  XIX  asr  oxirida 
nemis  iqtisodchisi  (yuqorida  berilgan)  V.Zombart  «Hozirgi  zamon 
kapitalizmi»  asarida  plyuralizm,  ya’ni  turli  sotsial  tizimlami  - 
kapitalistik, 
sotsialistik, 
mayda 
ishlab  chiqaruvchilami 
yagona 
plyuralistik jamiyatga birlashtirish g‘oyasini aytgan edi.
J.K.Gelbreyt  asarlarida  bu  fikrlar  to ‘laroq  ifodasini  topgan.  Unda 
ikkala  tizimda  ro‘y  berayotgan  umumiy  o‘zgarishlar  qayd  etiladi
235

---

(rejalashtirishdan  foydalanish,  davlat  va  korporatsiya  o ‘rtasidagi 
farqlaming yo‘qolib  borishi,  tashqi  muhitni  o ‘rganish,  fan  va ta’limning 
mehnat  taqsimoti  o‘sishida  asosiy  omil  ekanligi  va  boshqalar).  Asta- 
sekin  kapitalizmning  «yomon»  tomonlari  sotsializmning  «yaxshi» 
xususiyatlari  bilan  chirmashib  ketishi  kerakligi  aytiladi,  «kapitalizm 
transformatsiyasi»  ro‘y berishi bashorat qilinadi.
J.K.Gelbreytning 
asosiy  asarlari  quyidagilardir: 
«Mo‘l-ko‘lchilik 
jamiyati» 
(1958), 
«Yangi  industrial  jamiyat» 
(1967), 
«Iqtisodiy 
nazariyalar  va  jamiyat  maqsadlari» 
(1973), 
«Pullar» 
(1975), 
«Ishonchsizlik  asri» 
(1977).  Bundan  tashqari  olim  ko‘pgina  maqola  va 
intervyular muallifi.
Superindustrial jamiyat  to‘g‘risidagi  g‘oyalar  amerikalik  futurolog 
Tofflerrimg 
«Uchinchi  to‘lqin» 
kitobida  bayon  etiladi.  Unda  «yangi 
sivilizatsiya»  davri  vujudga  keladi,  deyilgan.  Keyingi  paytlarda 
neoinstitutsionalizm 
nazariyalari 
ham 
paydo 
bo‘lmoqda. 
Bu 
nazariyalarda texnik  omillami  mutlaqlashtirishdan  chekiniladi  va asosiy 
e’tibor  insonga,  sotsial  muammolarga  qaratiladi.  Shunday  yo‘l  bilan 
mulk  huquqi  (Ronald Kluz -  AQSh), jamoat tanlovi  (Jeyms  Byukenen  - 
AQSh)  va  boshqa  nazariyalar  vujudga  keldi.  Bu  qarashlar  natijasida 
rivojlangan  mamlakatlaming  iqtisodiy  siyosati  ham  o‘zgarmoqda,  bu 
siyosat tobora kapitalizmni ijtimoiy tomonga burish sari bormoqda.
Hozirgi  davr  institutsionalizmining  asosiy  g‘oyasi  shuki,  inson 
postindustrial jamiyatning  asosiy  iqtisodiy  omili,  asosiy  resursi  sifatida 
qaraladi  va  yangi  jamiyat  shaxsni  har  tomonlama  rivojlantirish  uchun 
o ‘z  siyosatini  qayta  ko‘rib  chiqishi  kerak  bo‘ladi,  XXI  asr  esa  «inson 
asri»  deb e’lon qilinadi.
Iqtisodiy  evolyutsiya  jarayonini  tadqiq  qiluvchi 
iqtisodiy- 
globalistlar shu qoidaga amal  qiladilarki,  evolyutsiya turli  iqtisodlaming 
o ‘zaro  yagona  iqtisodga  aylanishi  emas,  balki  turli  tizimlarga 
aylanishidir.  Bu  oqibatda  yangi  industrializatsiyani  ta’minlaydi,  bunda 
inson bosh, hal qiluvchi  o‘rinni egallaydi.
236

---