Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

1 2 .3 .  J o n   R .K o m m o n s   q a ra sh la ri
J.Kommons 
ijtimoiy-huquqiy  institutsionalizm  yo‘nalishining 
asosiy  vakili  hisoblanadi.  Uning  asosiy  g‘oyalari  amerika  tred- 
yunionizm  mafkurasini  ifodalaydi.  Uning  ta’limoti  jamoat  institutlari 
faoliyatini  (oila,  ishlab  chiqarish  korporatsiyasi,  savdo  birlashmalari, 
tred-yunionlar,  davlat  va  yuridik  huquqiy  munosabatlar)  tadqiq  etish 
bilan bog‘liq.
U  mavjud tuzumni  isloh va modemizatsiya qilishga intiladi,  biznes 
tizimini  shunchalik samarali  qilish kerakki,  u o‘zini-o‘zi  saqlashga qodir 
bo‘lsin,  deydi  u.  Kommonsning  asosiy  g‘oyalari 
«Kapitaiizmning 
huquqiy  asoslari»  (1924),  «Institutsional  iqtisodiyot.  Uning  siyosiy
230

---

iqtisoddagi  o‘rni» (1934),  «Jamoa  faoliyatining  iqtisodiy  nazariyasi»
(1950) asarlarida o ‘z aksini topgan.
Olimning  iqtisodiy  qarashlari  iqtisodiyotda  yuqori  naf  nazariyasi 
va yuridik konsepsiyalar to‘g‘risidagi qoidalaming o‘zaro qorishmasidan 
iborat.  Ishlab  chiqarishni  bir  chekkaga  surib,  kapitalizmning  mohiyati 
bozor  munosabatlari  bilan  almashtiriladi,  hozirgi  sharoitda  bu 
munosabatlar 
«odil 
bo‘lmagan 
raqobat»ga 
olib 
kelmoqda. 
Kapitalizmning  bu  illatini  to ‘g ‘rilash,  almashuv  munosabatlari  odil 
bo‘lishini  ta’minlash,  raqobat  xavfini  yo‘qotish  davlat  yuridik-qonuniy 
organlari vositasida hal etilishi mumkin, degan g‘oya ilgari suriladi.
Kommons 
kapitalizmda 
sinflar 
mavjudligini 
inkor 
etadi. 
Marksizmning  sinfiy  kurash  nazariyasiga  «sotsial  nizo»  ta’limotini 
qarshi  qo‘yadi,  bu  nizolar  antagonistik  xarakterga  ega  emas. 
Mutaxassislar  bir-birlari  bilan  kurashishi  emas,  hamkorlik  qilishlari 
kerak.  Paydo  bo‘ladigan  nizolar  esa jamiyat  evolyutsiyasini  harakatga 
keltiruvchi  omildir.  Nizolami  hal  qilish  jarayoni  sotsial  taraqqiyotga 
yordam berishi zarur.
Kommons  nazariyasi  kapitalizmni  ba’zi  islohotlar  y o ii  bilan 
yaxshilash  usulini  taklif  etadi.  Bu  esa  huquqiy,  yuridik  me’yorlami 
takomillashtirish orqali amalga oshiriladi.  Ishchi va kapitalist o‘rtasidagi 
munosabat jamiyatning  teng  huquqli  a’zolari  orasidagi  yuridik  bitim  - 
kelishuv  hisoblanadi,  chunki  ular  ma’lum  qonun-qoidalar  asosida 
tuziladi.  Bu  kelishuv  ishtirokchilari  orasida  jamiyatning  muhim 
institutlari:  oila,  tadbirkorlar  ittifoqi  va  hatto  davlatning  o ‘zi  ham 
boiishi  mumkin.  «Kelishuv»  uch  narsani  o ‘z  ichiga  oladi:  nizo,  o ‘zaro 
ta’sir,  yechim.  Yuridik  va  huquqiy  vositalar  bilan  har  qanday  ichki 
qarama-qarshilik,  barcha  konfliktlar  o‘z  yechimini  topishi  mumkin. 
Jamiyatda  ijtimoiy  qarama-qarshiliklar  kuchayishi  konfliktlami  yuridik 
hal  qilish  mexanizmining  kamchiliklari  bilan  belgilanadi.  Iqtisodiy 
kategoriyalar  shu  kategoriyalarga  oid  yuridik  munosabatlar  shaklida 
namoyon  bo‘ladi.  Kommons  mulk  shakllarini  iqtisodiy  munosabatlar
231

---

shaklida  tahlil  etmaydi,  ammo  «Mulk  tituli»ni  yuridik  shakl  sifatida 
ko‘radi.  U  mulkni  uch  ko‘rinishga  ajratadi:  moddiy,  nomoddiy  (qarzlar 
va  qarz  majburiyatlari)  va  ko‘rinmas  (qimmatli  qog‘ozlar).  Ko‘rinmas 
mulk  ko‘pincha  «mulk  tituli  bilan  kelishuv»  mazmuni  bo‘lib  amalga 
oshadi.  Shu  sababli  Kommons  tadqiqotlarining  asosini  qimmatli 
qog‘ozlar  -  aksiya,  obligatsiya  va  boshqalami  sotish  operatsiyalari 
tashkil etadi. K o‘rinib turibdiki, bu olimning g ‘oyalarida birinchi o ‘rinda 
ishlab  chiqarish  emas,  balki  muomala  sohasi  turadi.  Uch  shakldagi 
sanoat  kapitali  o ‘miga fiktiv  (soxta)  kapital  olinadi,  bu  soha  kapitalistik 
xo‘jalikning mohiyati sifatida qaraladi.
U 
jamoat 
fikri 
bilan 
hisoblashuvchi 
va 
iqtisodiy otni
monopoliyadan  chiqarishni  amalga  oshiradigan  hukumat  tuzish 
zarurligiga  ishongan.  Iqtisodiy  islohotlar  doirasida  davlat  qonuniy 
qarorlari  jamiyatdagi  qarama-qarshilik  va  konfliktlami  tugata  oladi, 
bunda ma’muriy kapitalizm bosqichiga o‘tiladi.
T.Veblen  va  J.Kommonslaming  yuqorida  keltirilgan  g‘oyalari 
amalda 
1929-193 3-yy.dagi 
iqtisodiy 
inqiroz 
davrida 
AQSh 
prezidentining «yangi kurs»  siyosatida amaliy tasdig‘ini topdi.