Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov


 1 .4 .  T alab  v a   t a k lif  m u v o z a n a ti,  v a q t  o m ili



Download 7,3 Mb.
Pdf ko'rish
bet119/174
Sana19.08.2021
Hajmi7,3 Mb.
#151370
1   ...   115   116   117   118   119   120   121   122   ...   174
Bog'liq
АРМ Tashmatov Sh H Iqtisodiy ta'limotlar tarixi Darslik 2019

1 1 .4 .  T alab  v a   t a k lif  m u v o z a n a ti,  v a q t  o m ili
A.  Marshall  talab  va  taklif  qonunini  va  shunga  muvofiq  bahoni 
tahlil  qilishga  alohida  e ’tibor  qaratdi.  U  tahlilni  talabdan  boshladi: 
«Sotilishi  ko‘zda  tutilgan  tovar  miqdori  qancha  ko‘p  bo‘lsa,  unga 
qo‘yiladigan baho shuncha past bo‘lishi kerak, negaki u o‘z xaridorlarini 
topa  olsin...  Baho  pasayganda  talab  qilinadigan  tovarlar  miqdori 
ko‘payadi,  baho  oshganda  esa  -   kamayadi.  Bunda  bahoning  pasayishi 
bilan  talabning  oshishi  o ‘rtasida  qat’iy  o‘matilgan  bir  xil  nisbat 
bo‘lmaydi».
216


0 ‘z  mohiyatiga  ko‘ra  A.Marshall  me’yorli  foydaliliklar  tengligi 
qonuniga asoslangan  holda foydalilik  funksiyasidan talab  egri  chizig'ini 
keltirib  chiqargan  birinchi  iqtisodchi  hisoblanadi.  U  quyidagi 
ko‘rinishda aks ettiriladi:
MUx/Px=MUy/Py= .. .MUe;
bunda  MUX  -   x  tovaming  me’yorli  foydaliligi,  Px  -   o ‘sha 
tovaming  bahosi,  MUe  -   pulning  m e’yorli  foydaliligi.  Bu  qonunni 
uch  xil  ekvivalentli  shaklda  ifodalash  mumkin.  Iste’molchi  o ‘z 
ehtiyojini  qondirishni  maksimallashtiradi,  agar  u 
1
)  xarid  qilingan 
barcha  tovarlarning  me’yorli  foydaliliklarini  tenglashtirsa; 
2

iste’mol  qilinadigan  har  bir  jufit  tovaming  me’yorli  foydaliliklari 
nisbatini  va  baholar  nisbatini  tenglashtirsa;  3)  muayyan  bozor 
narxida  sotib  olingan  har  bir  tovarni  pul  qiymatining  m e’yoriy 
foydaliligini  tenglashtirsa.
Iste’molchi  muvozanatga  erishdi,  Rx  bahosi  esa  pasaymoqda,  deb 
faraz  qilaylik.  Unda  MUx>PxMUe  va  muvozanatni  qaytadan  tiklash 
uchun  MUX miqdorini  kamaytirish  maqsadida  x  tovami  ko‘proq  sotib 
olish  kerak  bo‘ladi.  Haqiqatan  ham  tovaming  bahosi  pasaysa, 
iste’molchi  uni  sotib  olishni  ko‘paytiradi,  negaki  bunday  tovaming 
bahosi  pasayganda  iste’molchi  bir  so‘mga  har  qanday  boshqa  tovarga 
qaraganda  ushbu  x  tovardan  ko‘proq  foydalilik  oladi.  X  tovaming 
xaridi  ko‘paygan  sari  me’yorli  foydalilikning  pasayishi  MUX 
pasayishini  kafolatlaydi.  Demak,  iste’molchi  o‘zining  cheklangan 
daromadlari  va  joriy  narx  doirasida  o‘z  ehtiyojini  doimo  maksimal 
darajada  qondirishga  intilgan  sharoitda  talab  egri  chizig‘ining  teskari 
nishabligi kelib  chiqadi.
Bu  dalil-isbotlar  shu  narsani  ko‘zda  tutadiki,  x  tovaming  narxi 
pasayishi  natijasida  individning  daromadi  ko‘paymaydi,  buning 
natijasida MUxning miqdori uyg‘unlashish jarayoni davomida doimiyligi 
saqlanib  qoladi.  Lekin  individ  o ‘zining  barcha  xarajatlarining  me’yorli 
foydaliligini  yana  tenglashtirishi  bilanoq,  uning  real  daromadi  oshadi. 
Bu  saqlanayotgan  pul  mablag‘larining  me’yorli  foydaliligini  pasaytiradi 
va  shu  bilan  barcha  tovarlarning, jumladan  x  tovaming  ham  xaridining 
ko‘payishga  olib  keladi.  Bunda  daromad  samarasi  ijobiy  hisoblanadi  va
217


biz  x  ga  teskari  nishabli  talab  egri  chizig‘iga  va  daromadga  bog‘liq 
bo‘lgan ijobiy talabga ega bo‘lamiz.
•  • 
. . .  
.22
Bundan  tashqari  bu  yerda  foydalilik  funksiyalarining  additivligi
taqozo  etiladi:  individ  sotib  olayotgan  har  bir  tovaming  foydaliligi 
boshqa  tovarlaming  foydaliligiga  bog‘liq  bo‘lmaydi.  Haqiqatda  esa 
ulaming  o‘rtasida  bog‘liqlik  amal  qilishi  mumkin,  bunday  bog‘liqlik 
natijasida  U -  miqdori  ko‘payganda  MUX ko‘payadi  yoki  kamayadi.  Bu 
tahlilni yana ham murakkablashtiradi.
Agar  yuqorida  aytilganlami  grafik  ko‘rinishida  ifodalasak,  unda 
koordinatlarda  (baho,  tovar  miqdori)  Marshall  «kresti»  kelib  chiqadi: 
pastga yo‘naltirilgan D talab egri chizig‘i bilan yuqoriga yo‘naltirilgan  S 
taklif  egri  chizig‘ining  kesishishi  (11.2-chizma.).  D  egri  chizig‘i 
iste’molchi  uchun  mazkur  tovaming  me’yorli  foydaliligining  pasayish 
qonunini  ifodalasa,  S  egri  chizig‘i  me’yorli  xarajatlaming  oshib 
borishini  ifodalaydi.  Ulaming  kesishgan  nuqtasi  muvozanat  bahoni 
bildiradi  va  ushbu baho  xaridorlar  sotib  olishni,  sotuvchilar  esa  sotishni 
xohlaydigan  tovar  miqdorini  aniqlab  beradi.  Bu  ikki  miqdor  faqat 
muvozanat baho paytida bir-biriga to‘g‘ri keladi. Agar taklif bahosi talab 
bahosi  bilan tenglashsa,  muvozanat baho vujudga keladi.  Chizmadagi Pi 
-   muvozanat  baho.  Ushbu  bahoda  sotuvchilar  bir  xil  Qi  miqdordagi 
tovami sotishni xohlaydilar, xaridorlar esa sotib olishni.
11.2-chizma. 
Talab va taklif.  Bozor muvozanati
Agar  baho  muvozanat  bahodan  yuqori  bo‘lsa,  sotuvchilar  ko‘p 
miqdorda tovar sotishga tayyor,  lekin xaridorlar shuncha miqdorda tovar
22 A dditivlik  (lat),  obyektning  m iqdor  xossasi:  uni  qanday  boMishdan  q at’iy  nazar,  b ir  necha  b o'laklarga  bo'lganda 
shu b o ‘laklar qiym atlari  y ig ‘indisiga teng bo'ladi.  M asalan,  A ning hajm i  uning  b o 'lak lari hajm larining y ig ‘indisiga 
teng.
218


sotib  olmaydilar  va  natijada  baho  pasayadi.  Agar  baho  muvozanat 
bahodan past bo‘lsa, unda xaridorlar sotib  olishni  xohlaydigan hajmdagi 
tovami  sotish sotuvchilar uchun foydasi  yo‘q va natijada baho  pasayadi. 
Bu jarayon  sotish bahosi  muvozanat  bahoga teng  bo'lganda tugallanadi. 
Avval  ko‘rib  chiqqanimizdek,  bozor  qiymati  me’yorli  foydalilik  va 
me’yorli  xarajatlar bilan aniqlanadi.
Demak,  D  talab  egri  chizig‘i  teskari  nishablikka  ega,  negaki  baho 
oshib  borishi  bilan,  odatda,  tovarga  bo‘lgan  talab  kamayadi.  Lekin 
qanday  darajada  kamayadi?  A.Marshall  bu  savolga javob  berish  uchun 
baho  bo‘yicha  talab  elastikligi  tushunchasini  kiritadi.  Baho  bo‘yicha 
talab  elastikasi  (ТЕ)  baho  muayyan  darajada  pasayganda,  talab  qanday 
miqdorda  o‘sishini  yoki  baho  muayyan  darajada  oshganda  talab  qanday 
miqdorda  pasayishini  ifodalaydi.  TE=1  bo‘ladi,  agar  baho  1  %  ga 
pasayganda sotish  1  % ga oshsa;  TE=2,5  boMadi,  agar bahoning  1  % ga 
pasayishi sotishni 2,5 % oshirsa va hokazo.
Agar  talab  egri  chizig‘ining  muayyan  bir  uchastkasida  TE=1 
bo‘lsa,  unda  ushbu  uchastkada  bahoning  hech  qanaqa  o ‘zgirishi 
mazkur  tovami  sotishga  ta’sir  ko‘rsatmaydi.  Agar  shu  uchastkada 
TE<1  bo isa,  unda  sotish  miqdorining  ancha  kamayib  ketishidan 
qo‘rqmasdan  bahoni  pasaytirish  mumkin,  agar  TE>1  bo‘lsa,  unda 
bahoning  bir  oz  pasayishi  sotish  miqdorini  ancha  ko‘paytirishi 
mumkin.  Boshqacha  aytganda,  talab  noelastik  bo‘lganda  foyda 
bahoning o ‘sishi  hisobiga ko‘payishi  mumkin,  talab  elastikligi  paytida 
esa bahoni pasaytirish hisobiga foydani  oshirish mumkin.
Talabning  elastikligi  iste’moldagi  tovarlaming  bir-birlarining 
o‘mini  osongina  bosa  olishiga  bog‘liq.  Shuning  uchun  ommaviy 
iste’mol tovarlariga bo‘lgan talab kam elastik bo‘ladi.
Ammo bu bilan talab va taklif qonuni tahlili tugashi  mumkin emas, 
negaki  talab  va taklifga vaqt tushunchasi  ham  o‘z ta’sirini  ko‘rsatadi  va 
shu  bois  uni  tahlil  qilish  taqozo  etiladi.  Tekshirilayotgan  davr  qancha 
qisqa  bo‘lsa,  talabning  qiymatga  bo‘lgan  ta’siri  shuncha  kuchli  boMadi,
219


bu  davr  qancha  uzoq  bo‘lsa,  ishlab  chiqarish  xarajatlarining  qiymatga 
bo‘lgan ta’siri shuncha kuchayib boradi.
Shu  sababli  A.Marshall 
bir  zumli,  qisqa  muddatli 
va 
uzoq 
muddatli 
muvozanat  turlarini  ajratib  ko‘rsatib  beradi.  Bir  zumli 
muvozanatda  taklif o‘zgarmaydi.  Bunday  sharoitda  keskin  oshgan  talab 
qondirilishi  mumkin  emas  (band  bo‘lmagan  quvvatlardan  foydalanish 
yoki  yangi  quvvatlami  ishga  tushirish  uchun  vaqt  kerak  bo‘ladi).  Bu 
vaqt  ichida tanqis  (defitsit)  mahsulotlami  ishlab chiqarayotgan  tadbirkor 
bahoni  oshirish  hisobiga  qo‘shimcha  daromad  olishi  mumkin.  Masalan, 
tirik  baliq  bozorida  baliqqa  bo‘lgan  talab  oshdi,  deylik.  Baho  ko‘tarildi, 
lekin  o‘sha  kuni  sotuvchilar  taklifni  ko‘paytira  olmaydilar  (yangisini 
olib  kelishga  ulgurmaydilar).  Shuning  uchun  taklif egri  chizig‘i  to‘g‘ri 
chiziq (S) ko‘rinishida bo‘ladi.  Yuqorida qayd qilib o‘tganimizdek, baho 
oshadi (Pidan P
2
ga,  11,3-chizma).
11.3-chizma. 
Bir zumli bozor muvozanati
Qisqa  muddatli  muvozanat  amal  qilib  turgan  ishlab  chiqarish 
quvvatlari  hisobiga  o‘sgan  talabni  qondirish  uchun  taklifni  ko‘paytirish 
imkonini  beradi.  Agar  bozorda  baliqqa  bo‘lgan  talab  bir  necha  kun 
davomida  ancha  yuqori  bo‘lsa,  unda  baliqchilar  qo‘shimcha  ishchi 
kuchi,  ortiqcha  to‘r  va  boshqa  anjomlar  hisobiga  baliq  tutishni 
ko‘paytirishga  harakat  qiladilar.  Natijada  taklif  Qi  dan  Q
3
  ga  oshadi
2 2 0


Baho  qanday  bo‘ladi?  U  pasayishga  intiladi  (P3
chizmalarga qarang).
11.4-chizma. 
Qisqa  muddatli bozor muvozanati
Uzoq  muddatli  muvozanatda taklif talabning  oshishiga  moslasha 
oladi,  negaki  uning  uchun  vaqt  etarli  bo‘ladi.  Bu  davr  ichida  ishlab 
chiqarish  quvvatini,  ishlab  chiqarishni  tashkil  qilish  uslubini 
o ‘zgartirish,  yangi  korxonalami  ochish,  yangi  texnologiyalami 
qo'llash  mumkin.  Sotuvchilarga  ustama  foyda  keltiruvchi  yuqori  talab 
(D
2
  egri  chizig‘i)  va  shunga  muvofiq  yuqori  narx  (P
4
)  uzoq  muddat 
saqlanib  turgan  sharoitda  baliqchilar  ishlab  chiqarishni  kengaytirish 
maqsadida  ishlab  chiqarish  quvvatini  kuchaytirishga  kirishadilar 
(yangi  baliq  tutish  kemalari,  omborxonalar  va  boshqalar  quriladi).  Bu 
tarmoqqa  yuqori  daromad  tufayli  yangi  ishlab  chiqaruvchilar  kirib 
keladi.  Taklif  (Q
3
  dan  Q
4
  ga)  ko‘payadi,  baho  esa  (P
3
  dan  P
4
  ga) 
pasayadi (11.4,  11.5-chizma).
11.5-chizma. 
Uzoq  muddatli  bozor muvozanati
2 2 1


Bu  yerda  A.Marshall  shunday  xulosaga  keladi:  qisqa  muddatli 
davrda  bahoni  shakllantiruvchi  asosiy  kuch  talab  (negaki  taklif 
o ‘zgaruvchan  emas),  uzoq muddatli  davrda esa taklif hisoblanadi.  Tovar 
qiymati  qisqa muddatli  davrda haqiqatan ham eng avvalo, xaridorlaming 
xatti-harakati  bilan  aniqlanadi  (marjinalizm).  Lekin  uzoq  muddatli  davr 
mobaynida  baho  o'rtacha  ishlab  chiqarish  xarajatlari  miqdoriga 
yaqinlashadi  va  taxminan  bir  xil  darajada  bo‘ladi  (klassik  maktab). 
Klassiklaming bu nazariyasi  faqat uzoq muddatli davr mobaynida to‘g ‘ri 
amal  qilishini  ulaming  o‘zlari  ham  yaxshi  anglamaganlar  va  bu  haqda 
o‘z tadqiqotlarida qayd qilib o ‘tmaganlar.

Download 7,3 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   115   116   117   118   119   120   121   122   ...   174




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish