|
1 1 .2 . B u y u m n i t a q s im la s h , a y ir b o s h la s h v a u n in g
ijt im o iy m e ’y o r li fo y d a lilig i
Har
xil
ehtiyoj lami
qondirish
uchun
buyumlar
qanday
taqsimlanishi kerak? Faraz qilaylik, bitta Z buyumning o ‘zi uchta - A, V
va S ehtiyojlami qondirishi mumkin. Bu yerda A ancha muhim ehtiyoj,
S esa unchalik ahamiyatli bo‘lmagan ehtiyoj. Demak, ehtiyoj laming har
birini qondirish uchun S buyum birligining me’yorli foydaliliklari har xil
(mazkur sxema «Menger jadvali» deyiladi, 11.1-jadval).
“Mengez jadvali”
11.1-jadval
A
V
S
4
3
3
2
2
2
1
1
1
Faqat bitta Z buyum birligiga ega bo‘lgach, odam uni A ehtiyojni
qondirish uchun foydalanadi, negaki bu vaziyatda uning me’yorli
foydaliligi eng yuqori - 4 shartli birlikka teng. Agar kishida
6
ta buyum
birligi bo‘lsa, unda ulaming uchtasini u A ehtiyojni qondirishga
ishlatadi, ikkitasini - V ehtiyojga, bittasini esa - S ehtiyojga ishlatadi.
Bunda ehtiyoj laming umumiy qoniqishi 16 shartli birlikka teng (barcha
me’yorli
foydaliliklaming
yig‘indisi).
Bu yerda
buyumlaming
2 1 1
boshqacha taqsimlanishi inson uchun ancha kam qimmatli bo‘lishini
bilish qiyin emas. Shunday qilib, qandaydir bir buyum birliklari har xil
e’htiyojlar o‘rtasida ratsional taqsimlanganda me’yorli foydaliliklar
baravarlashadi:
Mua = Mub = Mus.
Bozorda
tovarlami
xarid
qilishda
umumiy
foydalilikni
maksimallashtirish uchun ulaming narxini ham hisobga olish kerak.
Bunda xaridor qimmat tovar o ‘miga arzonroq tovarlardan ko‘proq sotib
olishi va bu bilan u xarid qilingan tovarlaming har biriga sarflangan har
bir pul birligidan bir xil qoniqish hosil qilishi mumkin. Gossenning
ikkinchi qonuni me’yorli foydaliliklaming baravarlashuvini ifodalaydi,
ya’ni bu qonunga muvofiq bir pul birligiga olingan har bir tovaming
me’yorli foydaliliklari tengligi amal qilishi kerak. Boshqacha aytganda,
go‘sht yoki baliq sotib olishga sarflangan har bir oxirgi pul birligi, o ‘z
foydaliligi bo‘yicha makaron yoki kartoshka sotib olishga sarflangan
oxirgi pul birligiga teng bo iishi kerak.
Iste’mol muvozanatining bunday shartini quyidagicha ifodalash
mumkin:
M I
j
\ _ M U 2 _ M U
3
_
M U„
pt ~ p2 ~ p3
pn ’
bu yerda: MU - ayrim tovarlaming me’yorli foydaliligi;
P - ulaming narxi.
Shunday
qilib,
turli
tovarlaming
me’yorli
foydaliliklari
tenglashadi. Agar 1 kg apelsin 100 so‘m, 1 kg ananas esa 300 so‘m
tursa, unda ananasning foydaliligi apelsinning uch karra ko‘paytirilgan
foydaliligiga teng. Shunday taqqoslashga muvofiq bozorda alohida
tovarlaming narxlari o‘matiladi, nisbatlar shakllanadi, nisbiy narxlar
tashkil topadi. Natijada pul birligiga olinadigan har bir tovarlaming
me’yorli foydaliliklari tengligi kelib chiqadi.
Ijtimoiy m e ’yorli foydalilik. Bozorda har
bir subyekt
o ‘ziga
keragidan ortiqcha
tovarlarini (subyekt uchun me’yorli foydaliligi
nisbatan katta bo‘lmagan) sotish va o ‘zi ehtiyoj sezgan tovami (uning
me’yorli foydaliligiga nisbatan yuqori) sotib olish yuzasidan ish
2 1 2
yuritadi. Kishilaming manfaatlari to‘qnashadi va iste’molchilar bilan
sotuvchilaming subyektiv baholashi yagona ijtimoiy qiymatni keltirib
chiqaradi. Agar bozorda faqat bitta sotuvchi (uning uchun sotilayotgan
tovaming me’yorli foydaliligi, masalan,
100
pul birligiga teng) va bitta
(300 pul birligiga teng) xaridor bo‘lsa, unda narx 100 dan 300 gacha
bo‘lgan chegarada tebranib turadi. Lekin bozor ishtirokchilari qancha
ko‘p bo‘lsa, bozor qiymati chegarasi imkoniyatlari shuncha kam bo‘ladi
(Edjuort teoremasiga muvofiq).
E.Bem-Baverk o ‘nta xaridor va sakkizta sotuvchi qatnashadigan ot
bozorini misol qilib keltiradi. Har bir xaridor o‘zining yuqori narx
chegarasiga («undan qimmatiga olmayman»), har bir sotuvchi esa quyi
narx chegarasiga («undan kamiga sotmayman») ega (11.2-jadval). Bir ot
uchun belgilangan narx 120 pul birligi bo‘lganda bozorda lOta xaridor
va 2 tagina sotuvchi qoladi. Bunda talab taklifdan oshib ketadi va narx
albatta, ko‘tariladi (xaridorlar o ‘rtasida raqobat natijasida).
11.2-jadval
M e’yorli foydalilik
X aridorlar
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Qim m at
bo ‘lmasin (pul
birligidan)
300
280
260
240
220
210
200
180
170
150
Sotuvchilar
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
A rzon b o ‘lmasin
(pul birligidan)
100
110
150
170
200
215
250
260
Agar narx, masalan, 250 pul birligi darajasida o‘matilsa, unda
bozorda 7 ta sotuvchi va 3 tagina xaridor qoladi. Taklif talabdan oshib
ketadi. Endi sotuvchilar o‘rtasida raqobat kelib chiqadi, ular narxni
pasaytira boshlaydilar. Narx 215 pul birligidan sal pastga tushishi
bilanoq, bu yerda sotuvchilar bilan xaridorlar soni tenglashadi (oltitaga
oltita).
Shunday qilib, bunday bozorda bir otning narxi 210 va 215 pul
birligi o ‘rtasida o‘matiladi. Ana shu narx faraz qilaylik, 212,5 pul birligi,
mazkur bozordagi pul birligiga nisbatan otning me’yorli foydaliligini
213
ifodalab beradi: bu narxdan kamiga hech kim sotmaydi, bu narxdan
yuqorisiga hech kim olmaydi. Ana shu ijtimoiy me’yorli foydalilikdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
