Тошкент молия институти с. С

БОБ. ЭЛЕКТРОН ТИЖОРАТДА МАъЛУМОТЛАР ҲАВФСИЗЛИГИНИ ТАъМИНЛАШ

Ушбу бобни ўқиб бўлгандан сўнг, талаба қуйидагиларни билиб олади:

1. 
   Електрон тижоратда маълумотлар ҳавсизлигини таъминлашнинг асосий тамоилларини;
   
2. 
   Маълумотлар ҳавфсизлигини таъминлаш нима учун кераклигини;
   
3. 
   Маълумотлар ҳавфсизлигини таъминлашнинг қандай усуллари мавжудлигини;
   
4. 
   Маълумотларнинг электрон ҳимоясини таъминлашнинг усуллари ва унинг нимага кераклиги ҳақида;
   
5. 
   Електрон имзо қандай ҳосил қилинишини;
   
6. 
   Електрон тижортда электрон имзодан фойдаланиш усулларини.
   

1. 
   Електрон тижорат ҳавфсизлигини таъминлашда криптография Грек тилидан таржима қилганда, криптография сўзи “маҳфий ёзув” маъносини англатади. Криптографиянинг классик масаласи қандайдир бошланғич матнни (очиқ матнни) қандайдир қоидалар ёрдамида шифрланган кўринишга ўтказишдир. Бунда қандайдир белгиларнинг тасодифийга ўхшаган кетма-кетлиги шифроматн ёки криптограмма деб аталади.Очиқ матнни оддий инсон томонидан тушунарсиз холатга ўтказиш жараёни фан тили билан шифрлаш ёки дешифрлаш атамалари билан ҳам номланган. Шифрлаш деганда барча томонидан тушуниладиган ва очиқ маълумотларни шифрланган маълумотларга (шифрланган матнга) ўзгартиришга айтилса, дешифрлаш деганда шифрланган маълумотларни очиқ маълумотларга ўзгартирувчи тескари жараёнга айтилади. Шифрлаш усули (шифр) деб,
   

шифрлаш алгоритмига биноан очиқ информацияни беркитилган
(тушунарсиз) информацияга ўзгартирувчи амаллар мажмуасига айтилади. Кўпчилик шифрлаш тизимлари вақтнинг бешавқат синовларига дош бера олмади, бошқаларидан эса хозирги давргача фойдаланилади. Ҳисоблаш машиналари, компъютер тармоқлари ва интернетнинг пайдо бўлиши маълумотларни шифрлаш-дешифрлашнинг кўпгина янги усулларининг яратилишига туртки бўлди. Шифрга хужум (ёки криптоанализ) калитни билмасдан туриб, шифрлаш алгоритмини аниқлашга ва берк бўлган имформацияни берухсат ўқишга (расшифровка қилишга) бўлган уринишдир.
Шифрлашнинг замонавий усуллари қуйидаги талабларга жавоб бериши лозим:

• 
  Шифрнинг криптоанализга (дешифровкага) бўлган турғунлиги (чидамлилиги –криптотурғунлик)шундай бўлиши лозимки, унинг фош этилиши фақатгина калитларнинг тўлиқ саралаш масаласини ечиш орқалигина амалга оширилиши мумкин бўлсин;
  
• 
  Криптотурғунлик шифрлаш алгоритмининг маҳфийлиги орқали эмас, балки калитнинг маҳфийлиги орқали таъминланади;
  
• 
  Шифроматн ҳажми бўйича дастлабки информациядан ортиқ бўлмаслиги лозим;
  
• 
  Шифрлашдаги хатоликлар информациянинг бузилишига ва йўқолишига олиб келмаслиги керак;
  
• 
  Шифрлаш вақти жуда ҳам катта бўлмаслиги зарур;
  

216
Шифрлашнинг кенг миқёсда ишлатилувчи алгоритмини амалда маҳфий сақлаш мумкин эмас. Шу сабабли, алгоритмнинг криптоаналитик фойдаланиши мумкин бўлган заиф томонлари бўлмаслиги лозим. Агар бу шарт бажарилса, шифрнинг криптотурғунлиги калит узунлиги орқали аниқланади, чунки шифрланган информацияни фош этишнинг ягона йўли – калит комбинацияларини сақловчи алгоритмни расшифровка қилишдир. Шундай қилиб, криптоанализ учун сарф қилинадиган вақт ва воситалар калит узунлигига ҳамда шифрлаш алгоритмининг мураккаблигига



Shifrlash usullari

боғлиқдир. Шифрлаш усуллари турли аломатлари бўйича қуйидаги чизмада келтирилгандек таснифланиши мумкин:

бўйича
Калит тури

Simmetrik (Mahfiy) kalitli


Nosimmetrik (Ochiq) kalitli



Ўзгартириш усули бўйича

Almashtirish


O’rin almashtirish usullari


Analitik usullar


Additiv usullar




Kombinatsion usullar



Симметрик (маҳфий) калитли шифрлаш тизимлари
Алмаштириш усулларининг моҳияти – бир алфавитда ёзилган информатион символларни бошқа алфавит символлари билан маълум бит қоида бўйича алмаштиришдан иборатдир. Бу гуруҳга мансуб энг содда усул сифатида тўғридан-тўғри алмаштириш усулини кўрсатиш мумкин. Дастлабки ^{информация ёзилувчи А}0^{алфавитнингс}0и^{символларига шифрловчи алфавитнинг с}1и^{символи мос қўйилади.Оддий холда иккала алфавит ҳам бир} хил символлар тўпламига эга бўлиши мумкин. Иккала алвавитдаги символлар ўртасидаги мослик маълум бир алгоритм бўйича Ксимволлар ^{узунлигига эга бўлган дастлабки матн Т}0^{символларининг рақамли} эквивалентларини ўзгартириш орқали амалга оширилади.
Моноалфавитли алмаштириш алгоритми қуйидаги қадамлар кетма-кетлиги
кўринишида ифодаланиши мумкин:

1. 
   ^{қадам: [1хР] ўлчамли дастлабки А}0 ^{алфавитдаги ҳар бир символ с}0 ^ Т(и=1, К) ни А₀ алфавитдаги с_0и символ тартиб рақамига мос келувчиҳ_ои (с_0и) ^{сонига алмаштириш йўли билан рақамлар кетма кетлиги Л}0ҳ^ни
   

шакллантириш.

2. 
   ^{қадам: Л}0ҳ ^{кетма-кетлигининг ҳар бир сонини ҳ}1и ^{= (к}1^{х ҳ}0и ^(с0и^{) + к}2^{) (мод Р) формула орқали ҳисобланувчи Л}1ҳ ^{кетма-кетлигининг мос сони ҳ}1и ^{га алмаштириш йўлибилан Л}1ҳ ^{сонлар кетма-кетлигини шакллантириш, бу ерда к}1 ^{ўнлик коеффициент, к}2 э^{са силжитиш коеффициенти. Танланган к}1 ^{ва к}2 ^{коеффициентлар ҳ}0и ^{ва ҳ}1и ^{сонларининг бир маъноли мослигини таъминлаши лозим. ҳ}1и ^{= 0 деб олинганида ҳ}1и ^{= Р алмашинуви бажарилиши керак.}
   
3. 
   ^{қадам: Л}1ҳ ^{кетма кетлигининг ҳар бир сони ҳ}1и^(с1и^{) ни [1хР] ўлчамли шрифрлаш алфавитининг мос с}1и ^Т1^{(и=1, К) символи билан алмаштириш орқали Т}1 ^{шифр матнини ҳосил қилиш.}
   
4.