Тошкент молия институти с. С

Рақамли иқтисодиёт соҳасида турли мамлакатларнинг

стратегиялари
Кўплаб ривожланган мамлакатлар, рўй бериши лозим бўлган ўзгаришлар муқаррарлигини тушуниб, иқтисодиётни рақамлаштириш томон жадал ҳаракатни онгли равишда бошламоқдалар. Бу йўналишни биринчилардан бўлиб маълум қилган АҚШ, Япония, Корея ва Хитой бугунги кунда рақамли пойгада норасмий етакчилар саналади. Уларнинг кейинги ўринларда Буюк Британия,Европа Иттифоқи мамлакатлари, Канада, Австралия, Белоруссиява бошқалар туради. Бироқ агар биз уларнингстратегик ҳужжатлари ва ривожланиш дастурларига эътибор қаратадиган бўлсак, маълум бўлишича, улар таркибида қуйидагилар мавжуд эмас экан:

1. 
   Рақамли иқтисодиёт ривожланиши ифодаланганқандайдир консепсия ҳамда унинг тактик ва стратегик кўриниши;
   
2. 
   Рақамли иқтисодиётнинг барча жиҳатларини аниқ ва равшан акс эттирадиган аниқланув ёки рақамли иқтисодиёт парадигмаси;
   
3. 
   Рақамли иқтисодиётнинг мавжуд иқтисодиётга қандай таъсир қилишини тавсифлаш (меҳнат унумдорлигини оширишдан ташқари);
   
4. 
   Рақамли иқтисодиёттаъсирида бошқа соҳаларда рўй бериши мумкин
   

бўлган асосий сон ва сифат ўзгаришларини тавсифлаш.
Бу далилларни бирлаштирган ҳолда қайд этишга мажбурмизки, биронта, жумладан, етакчи мамлакатларда ҳам рақамли иқтисодиёт ўзи нима эканлиги ва у келажакда қандай оқибатларга олиб келиши мумкинлиги ҳақида тўлақонли фалсафий тушуниш йўқ. Кўриниб турибдики, рақамли иқтисодиёт деганда, кўплаб мамлакатлар иқтисодий муносабатлар ва бошқарувнинг янги шаклларни эмас, балки, истеъмолчилар билан коммуникация ва тўловларнинг янги электрон рақамли шаклларини тушунади, ҳолос. Афтидан, кўпчилик мамлакатлар рақамли иқтисодиётни онгли равишда ташкил этмайди, балки мавжуд иқтисодий муносабатларни рақамлаштириш жараёни билан шуғулланади, холос. Бу фаолият, эскирганлик даражаси яққол кўзга ташланиб турганига қарамай, рақамли иқтисодиёт тузишнинг мақсадли йўналтирилган жараёни ҳисобланмайди.
Иқтисодиётни рақамлаштириш жараёнининг баъзи етакчи мамлакатлари эса қарама-қарши ёндашувлар танлаб олган. Масалан,АҚШ бозор йўналишини, Хитой эса режали иқтисодиётни танлаб олган. Қолган мамлакатлар маълум бир оралиқ вариантларга риоя қилишади. Шуни алоҳида айтиб ўтишни керакки, худди Хитой каби, АҚШ дастури нуқтаи- назаридан ҳам иқтисодиётни рақамлаштириш жараёнида биз глобаллашувнинг янги босқичини кўрамиз. Дунёдаги энг кучли иккита иқтисодиёт сифатида АҚШ ва Хитой учун глобаллашувфойдали, чункииқтисодий жиҳатдан кучлироқ бўлган ўйинчи доимо ўз устунлигини намойиш этиш имкониятига эга бўлади. Агар бу соҳадаги АҚШ нинг стратегиясини батафсилроқ кўриб чиқадиган бўлсак, рақамли иқтисодиётни ташкил қилиш жараёнини тўрт асосий блокка ажратиш мумкинлиги маълум бўлиб қолади:

1. 
   Рақамли иқтисодиётни ривожлантириш шароитларини яратиш (норматив-ҳуқуқийбаза ташкил қилиш);
   
2. 
   Бу соҳага трансформация қилинишга энг тайёр иқтисодиёт субъектларида рақамли иқтисодиёт платформаларининг вужудга келиши;
   
3. 
   Рақамли иқтисодиёт платформаларнинг ўзаро рақобат кураши ва уларнинг аста-секинлик билан интеграциялашуви амалга ошиши;
   
4. 
   Рақамли иқтисодиёт соҳасидаги энг перспектив ечимларни бутун иқтисодиётга жорий қилиш.
   

Ушбу стратегияАҚШ учун қуйидаги сабабларга кўра, ўзини оқлаган бўлиб кўринади:
АҚШ қолган дунё олдида сезиларли иқтисодий ва технологик устунликларга эга эканлиги туфайли;
Рақамли иқтисодиётинфратузилмасини қуришда АҚШ Гоогле, ФаcеБоок, Амазон, Интелкаби юқори технологияли трансмиллий корпорацияларга таяниши мумкинлиги учун;
АҚШдаунинг салоҳиятидан фирманинг ўзи учунҳамда мамлакатга наф келтириш учун рақамли иқтисодиётни мақсадга мувофиқ равишда ривожлантириш мумкин ва бунинг учун хусусий компаниялар зарурий миқдори бўлиши лозим.
Бироқ ушбустратегияда яққол камчиликлар ҳам бор бўлиб, уларнинг асосийларидан бири, етук рақамли иқтисодиёт шакллантириш жараёнининг анча узунлиги ҳисобланади. Бошқа норасмий етакчи – Хитой эса кўп жиҳатдан қарама-қарши стратегияни, рақамли иқтисодиётни режа асосида ривожлантиришйўлинитанлаган. Бу феноменни яқиндан кўриб чиқилганида маълум бўлишича, Хитой эълон қилган стратегия иккита параллел ва бир- бири билан боғлиқ бўлмаган йўналишлардан иборат:

1. 
   Саноат интернетини жорий қилиш ҳисобига ишлаб чиқаришни рақамлаштириш;
   
2. 
   Сотув бозорини янада кенгайтириш учунИнтернет имкониятларидан фойдаланиш.
   

Танлаб олинган стратегия қуйидаги тўрт асосий таркибий қисмни кўзда тутади:
Логистика ва ишлаб чиқариши тотал рақамлаштириш;
Рақамли иқтисодиёт учун норматив-ҳуқуқий база ишлаб чиқиш;
Бошқарув тизимларини рақамлаштириш, рақамлиплатформалар
яратиш;
Рақамли платформалар ва экотизимларни умумий маконга оптимал равишда интеграцияқилиш.
Рақамли иқтисодиётни ривожлантириш бошқа мамлакатлар каби, Ўзбекистон учун ҳам унинг дунё миқёсидаги рақобатбардошлигини белгилаб берадиган стратегик аҳамиятга молик масалалардан бири ҳисобланади.Шуни ҳамтан олиш керакки, Ўзбекистонга бугунги кунда мақбул келадиган тадбир қисқа даврда – биринчи навбатда, технологик ортда қолишдан қутулишдир. Ҳосирда эсамамлакатимизда зарур миқдордаги иқтисодиёт субъектлари йўқлиги туфайли етук ва тўлақонли рақамли иқтисодиётни ўз-ўзидан шакллантириш учун шарт-шароитлар йўқ. Бу эса давлатимизга рақамли иқтисодиётнинг ривожланишини учун шарт-шароитлар яратиш, уни энг керакли соҳаларга йўналтириш ва бу жараённи имконият даражасида рағбатлантириш зарурлиги демакдир.
Миллий иқтисодиётнинг яна бир муҳим ажралиб турадиган жиҳати шундаки, ЙИМнинг асосий қисми давлат корпорациялари (ёки давлат иштироки улуши катта бўлган компаниялар) томонидан яратилади. Ишлаб чиқаришнинг кўплаб тармоқларида давлат иштирокидаги ўйинчилар бозорнинг 80%гача бўлган қисмини ташкил қилиши мумкин. Бундай шароитларда профилли вазирликлар ёки давлат корпорациялари раҳбарлиги остида индустриал рақамли платформалар яратиш энг оқилона қадам бўлиб ҳисобланади. Бундай платформалар рақамли иқтисодиётнинг тез ривожланиши ва унга мос келувчи технологияларнинг кенг тарқалиши учун зарур инфратузилма базисини яратади. Рақамли иқтисодиёт платформалари тузишда асосий эътиборни қуйидаги йўналишларга қаратиш зарур: транспорт, телекоммуникациялар, энергетика, маълумотларни қайта ишлаш, соғликни сақлаш, дори-дармонлар логистикаси, туризм, ташқи иқтисодий фаолият, кўчмас мулк ва ишлаб чиқариш. Айнан шу соҳаларнинг ривожланиши инфратузилма ва технологик базис яратишга имкон беради,
уларни бошқа соҳаларга кўчирган ҳолда Ўзбекистон етук рақамли иқтисодиётни максимал даражада тез ривожлантириши мумкин.Бундай ёндашув бугунги кунда республикамиз учун энг мақсадга муовиқ бўлиб кўринади, лекин у ҳам камчиликлардан холи эмас, албатта. Мос келувчи стратегия унга асосланиши лозим бўлган рақамли иқтисодиётконсепсиясини шакллантииш учун тахмин қилинган йўл рискларини ҳам, рақамли иқтисодиёт рискларини ҳам ҳисобга олиш лозим.
Ушбу бобга якун тариқасида шуни алоҳида айтиб ўтишни истардикки, ривожланган мамлакатлар рақамли иқтисодиётининг кўплаб дастурлари (АҚШ, Австрия, Австралия, Буюк Британия, Кореява бошқалар) асосий эътиборни “рақамли тиббиёт” ва “ақлли шаҳар” ижтимоий йўналишларига қаратган. Бундай лойиҳаларни ривожлантириш йўналиши жиддий иқтисодий самарага эга эмас, аммо бу ҳолатбир қатор далиллар билан асосланиши мумкин:
биринчидан, ҳар қандай кенг кўламли ривожланиш дастури ғарб туридаги очиқ жамиятда жамият томондан маъқулланиши ва қўллаб- қувватланиши лозим. Шу сабабли, рақамли иқтисодиётнинг ривожланиши бундай ижтимоий лойиҳалар белгиси остида боради;
иккинчидан, йирик саноатларда рақамлитехнологиялар жорий қилишертами-кечми, ўз-ўзидан иқтисодий мақсадга мувофиқлик туфайли рўй беради. Ижтимоий лойиҳалар эса давлат томонидан қўллаб-қувватлашга эҳтиёж сезади (яъни, мақсадга муводиқ нарсалар ақлга мувофиқ, ақлга мувофиқ нарсалар эса мақсадга мувофиқдир);
учинчидан, кўпчилик ривожланган мамлакатларрақамли иқтисодиётни маълум бир кўринишда амалга оширишга имкон берадиган сезиларли технологик асосларга эга бўлади. Кенг кўламли ижтимоий лойиҳаларни амалга ошириш натижасидакўп сонли мутахассис бўлмаган фойдаланувчилардан тескари алоқага эга бўлинади, бу эса фойдаланувчи нуқтаи-назаридан технологияларни такомиллаштириш ва уларни аҳолининг кенг қатламлари учун очиқ қилишга имкон беради;
тўртинчидан, рақамлитехнологияларни саноатда жорий қилиш (масалан, ишлаб чиқаришда буюмлар интернети, 3Д-принтерларни ишлаб чиқаришга кенг миқёсда жорий қилиш кабилар) анча тор доирадаги вазифаларни ҳал қилиши кўзда тутилган. “Рақамли тиббиёт” ва “ақлли шаҳар” ижтимоий лойиҳаларини амалга ошириш эса кўпроқ мураккаблик ва хилма-хилликни талаб қилади ҳамда бундай лойиҳалар кенг ҳалқ оммаси томонидан тақдирланади. Барча замонавийтехнологиялар учун, айниқса, бошқарув тизими нуқтаи-назаридан шундайкўринишдаги
«ижтимоийстресс-тест» зарурдир.Юқорида айтиб ўтилганфикрлар ва ғоялар туфайли, ушбу ижтимоий йўналишларнинг ижтимоий муҳит учун муҳимлиги бизнингча, ўқувчига анча тушунарли бўлгандир. Лекин уларнинг рақамли иқтисодиёт республика дастурида қандай ўринга эга бўлиши лозимлиги ноаниқ бўлиб қолаверади. Илк паллада, ресурслар чекланганлиги сабабли, саъйи-ҳаракатларни қайси йўналишга қаратиш зарурлиги ҳақида қарор қабул қилиш зарур бўлиши эҳтимоли катта, яъни, олдимизда икки йўл турибди: уларнинг бири технологияларни ижтимоий мослаштириш билан шуғулланиш, иккинчиси эса маҳаллий технологик асосларни кўпайтириш йўли.
Ҳалқаро ривожланиш ҳамжамиятининг башоратларига кўра, яқин йилларда, ҳозирги кунда аксарият тармоқларда етакчи мамлакатлар йигирматалигидан ўрин олган компанияларнинг учдан бир қисми унинг э- платформаларидан янги сервислар ва бизнес-моделлар яратиш учун фойдаланадиган қайта қурилган «ески» компаниялар ва янги даъвогарлар томонидан жиддий рақобат ҳис қилади. Тахмин қилинишича, бир неча ўн йиллар ичида жаҳон иқтисодиёти ўсишининг индустриал босқичи якун ^{топади ва унинг келгуси ривожи «}леан продуcтион^{» тамойилларига,} аддитив, нано- ва биотехнологияларга асосланган ишлаб чиқаришларнинг кўпроқ таъсири остида амалга оширила бошлайди. Мос равишда, бошқарув қарорлари ишлаб чиқиш ва қабул қилиш учун талаб қилинадиган ахборот ҳажми яна ҳам ортади, товарлар ва ҳизматлар ишлаб чиқариш бўйича
бошқарув тузилмаси қайта форматланади, аҳоли ва бизнеснинг давлат органлари билан ўзаро алоқалари тизимида катта ўзгаришлар рўй беради. Бунда ижтимоий ва иқтисодий ривожланишнинг ижобий йўналишига ўтиш босқичидаги асосий омиллар қуйидагилар ҳисобланади:

• 
  електрон ҳукумат консепсиясини амалга ошириш;
  
• 
  транспорт, уй-жой коммунал ҳизматларини ва бошқаларни комплекс ахборотлаштиришга асосланадиган «рақамли шаҳар» ғоясини ҳаётга тадбиқ этиш;
  
• 
  янги технологик авлод товарларининг бозорда оммавий равишда пайдо бўлиши (масалан, роботлар, 3Д-принтерлар, ҳайдовчисиз автомобиллар ишлаб чиқариш ва бошқалар);
  
• 
  3Д-принтерларнинг ишлаб чиқаришдава уй ҳўжалигида қўллаш кўламининг ортиши;
  
• 
  «ақлли» ва ўта экологик уй-жойлар қуриш ғоясини амалга ошириш, бу катта ҳажмдаги янги пардозлаш ва қурилиш материаллари талаб қилади;
  
• 
  организмни ёшартириш ва даволаш билан боғлиқ инновацион тиббий дори-дармонларга талабнинг ўсиши;
  
• 
  турли хилдаги муқобил ва эркин бандлик шакллари, жумладан, ауцорсинг тарқалиши (бухгалтерия ҳизматлари, дастурлаш, таржима, банкинг ҳизматлари, эркин ижодий фаолият ва бошқалар);
  
• 
  потенсиал иш берувчи томонидантурли буюртмалар жойлаштиладиган кўп сонли профессионал тармоқларнинг яратилиши.
  

Санаб ўтилган омиллар маҳсулот ва электрон ҳизмат йиғиндиси сифатида кўриб чиқилиши мумкин бўлган рақамли иқтисодиёт платформаларини қўллаш йўли билан бошқарув ва ишлаб чиқаришдаги ҳаражатларни қисқартириш билан боғлиқдир.Гап биринчи навбатда, ҳизматлар буюртмаси, ресурслардан биргаликда фойдаланиш, контрагентлар
танлаб олиш, электронсавдо, тўловлар ва шу каби платформалар ҳақида боради.Технологик жиҳатдан рақамли иқтисодиётюридик ва жисмоний шахсларнинг биргаликдаги фаолияти бўйича ўзаро алоқа қилиши мумкин бўлган муҳитни ифодалайди. Ҳизматлар соҳасида рақамли технологияларкатта ҳажмдаги операциялар билан намунавий вазифаларни ^{арзон, қулай ва воситачиларсиз бажаришга қодир бўлиб, бунга} Убер ^такси буюртмаси (бизнесни «уберизация» қилиш), электрон савдо, интернет- банкинг ва бошқалар мисол бўлиши мумкин. Иқтисодиётнинг кўплаб соҳаларида даромадлилик даражасини ошириш учун воситачиларни автоматик тармоқ сервислари (етарли даражада яхши ишлаётган сайт ёки мобил илова) билан алмаштириш мумкин. Бизнесни бундай ташкил қилиш ҳизмат қийматини сезиларли равишда пасайтиришга имкон беришдан ташқари, тўлиқсиз бандлик ва якка тартибда ишлаб чиқаришнинг турли шакллари роли устунлик қиладиган янги иқтисодиёт тузилмасига олиб келиши мумкин. Краудфандинг ва краудсорсинг технологиялари ҳам рақамли иқтисодиёт технологиялари сифатида кўриб чиқилиши мумкин.Воситачиларни бартараф қилиш, интернетни ривожлантириш ва
«ақлли» автоматлаштирилан сервислар яратиш– булар ҳам қўшилган қиймат олишга асосланадиган иқтисодиётдан ҳамкорлик ва неъматлар айирбошлашга асосланган иқтисодиётга ўтишдир (шу жумладан «шеринг- еcономй»ҳам). Шу сабабли, рақобат - ўзаро манфаъатли кооперация ва ўзаро алоқаларга ўрин бўшатиб беради ва кўпроқ вертикал алоқаларга эмас, балки ўзаро тенг муносабатларга, бир-бирини тўлдириб турадиган ҳизматлар тақдим этишга асосланади. Бу ердан ҳизматлар электрон савдоси ва ҳажмининг ортиши ҳамда сервислар сонининг ўсиши келиб чиқади. Жаҳон банки мутахассисларининг аниқлашича, юқори тезликдаги интернетда фойдаланувчилар сонининг 10% ўсиши ЙИМ йиллик ўсишини 0,4% дан 1,4%гача ошириши мумкин экан. Давлатларнинг ЙИМ даги улуши электрон иқтисодиёт воситасида йилига қарийиб 20% ўсиши бундай иқтисодиётнинг аҳамиятининг тан олиниши ҳисобланади, ривожланган мамлакатларда бу
кўрсаткич ўртача етти фоизни ташкил қилади. Башоратларга кўра,ўсиш суръати сақланиб қолган ҳолда 10-15 йилдан кейин бундай иқтисодиётнинг жаҳон ЙИМдаги улуши 30-40%га етиши мумкин экан. Замонавий ахборот платформаларини бирлаштириш асосида ўзаро алоқаларни ташкил ^{қилишнинг янги ижтимоий моделлари иқтисодий технологияларнинг} НЕТ ^{мисолида мужассам этилишига олиб келади.} НЕТ ^{нинг асосий тамойиллари} эса қуйидагилардан иборат деб таъкидлай оламиз:

• 
  тамомила янги бизнес-моделларнинг пайдо бўлиши;
  
• 
  турли ахборот технологияларини ва улардан иқтисодиётнинг реал секторида ташкилий-технологик жарёнларда фойдаланишни оптимал равишда бирлаштириш;
  
• 
  трансаксия ҳаражатлари ва ишлаб чиқишда қўлланадиган асосий моддий ресурсларнинг ҳажмини минималлаштириш.
  

Рақамли иқтисодиёт замонавий ахборот технологиялари асосида ва реал иқтисодий шароитларга мувофиқ равишада ривожланади.Агар илгари ишлаб чиқариш, савдо ва молия технологиялари изчиллик билан ривожланган бўлса, ҳозирги пайтга келиб,асосан горизонтал ўзаро алоқаларга (ўзини-ўзи ташкил қилиш ва сингулярлик), инновацион тадбиркорликка (ўзини-ўзи ривожлантириш), ахборот инжинирингига (ўзини-ўзи такомиллаштириш) ваиқтисодий жараёнларни автоформализациялашга (автоструктуралаш) ^{асосланадиган замонавий ахборотлашган иқтисодиётнинг асоси бўлган} НЕТ ^{пайдо бўлган.}НЕТ^{нинг моддий асосини дата-марказлар ҳамда ахборотни} тизимлаштириш ватаҳлилий қайта ишлаш учун мўлжалланган замонавий ИТ^{-платформалари ташкил қилади. Бизнес-таҳлил ва бошқарув консалтинги} бўйича ҳизматлар «провайдинги» ривожланиши ҳам рақамли иқтисодиётда долзарб аҳамиятга эга. Бунда янги ташкилотлар – ахборот-консалтинг ҳизматлари ва давлат ривожланиш агентликлари ишбилармонлик муҳитини ^{такомиллаштиришнинг ташкилий асоси ҳисобланади.} ИҲТТ ^{томонидан 2016} йилда ушбу ташкилотга аъзо бўлган 32 мамлакат ва яна 6 та ҳамкор мамлакатда ўтказилган сўров маълумотларига кўра, уларнинг
баъзиларидагина рақамли иқтисодиётни ривожлантириш стратегияси, режаси ёки дастури мавжуд.
2017 йилнинг сентябридан бошлаб, Австралия ҳукумати рақамли иқтисодиёт Стратегиясини ишлаб чиқишни бошлангани ҳақида эълон қилди. АҚШда 2015 йил рақамли иқтисодиёт режасини шакллантириш ҳақида маълум қилинди (дигитал эcономй агенда), 2016 йил эса хусусий бизнес томонидан амалга ошириладиган интернетни ривожлантириш, ахборот ҳавфсизлиги, инновацияларни илгари суриш ва бошқа функсияларни бажарадиган Савдо вазирлиги қошида рақамли иқтисодиёт бўйича маслахатчилар Кенгаши ташкил қилинди. ИҲТТ мамлакатлари томонидан эса рақамли иқтисодиёт ривожланиши даражасини чамалаш учун қуйидаги ^{йўналишларни тавсифлайдиган индикаторлар тизими ишлаб чиқилган}:

• 
  иқтисодиётнинг юқори технологияли секторини ривожлантириш, унинг қайта ишлаш саноати маҳсулоти ва ҳизматлардаги салмоғи;
  
• 
  илмий ишланмаларга, дастурий таъминот ишлаб чиқишга инвестициялар, таълим ва қўшимча қайта тайёрлаш ҳаражатлари;
  
• 
  ахборот-коммуникация ускуналари ишлаб чиқариш, фан ва юқори технологиялар соҳасида иш ўринлари яратиш, корпорациялар, венчурли фирмалар, университетлар ва илмий-тадқиқот ташкилотлари ўртасида кооперация кўрсаткичлари;
  
• 
  халқаро билимлар оқимлари, фан ва инновациялар соҳасида халқаро ҳамкорлик; олимлар, муҳандислар, талабалар ҳаракатчанлиги;
  
• 
  интернетнинг тарқалиш динамикаси;
  
• 
  халқаро савдода юқори технологияли маҳсулотлар улуши.
  

Иқтисодиёт ва жамият тараққиётига ўсиб бораётган маълумотлар оқимлари таъсирининг универсаллигиулар ҳақида замонавий жамиятнинг иқтисодий ўсиши етакчи ресурси сифатида гапиришга имкон беради.Рақамли иқтисодиётни таҳлил қилишнинг турли тадқиқотчилар томонидан у ёки бу даражада кўриб чиқиладиган тўртта мезонини ажратиб кўрсатишимиз мумкин:

•