Toshkent moliya instituti "pensiya ishi" kafedrasi "ijtimoiy ta

10.2. Ijtimoiy ta’minotning markaziy bo’g’ini sifatida – pensiya ta’minoti
 
 
Jahon  tajribasida  hech  bir  davlatda  to‘liq  jamg‘ariladigan  yoki  to‘liq  taqsimlanadigan 
pensiya ta’minoti mavjud emas. Qayd etish lozim, barcha pensionerlarning yashash minimumini 
                                           
1
ИжаеваА.Р.  Концепция  развития  пенсионной  системы  Российской Федерации в посткризисныйпериод: 
автореф. … к.э.н. – Москва: ФГБОУ ВПО Гос. Унив. Управ..2013. – 31 с. 

---

ta’minlashga  qaratilgan  tadbirlarni  takomillashtirish  natijasida  pensiya  ta’minotining 
umumiylikka ega bo‘layotganligini ko‘ramiz. 
Umuman olganda, jahon tajribasida pensiya ta’minoti tizimini nazariy jihatdan ikki yirik 
guruhga ajratiladi
1
: 
1. O’rnatilgan to‘lov tizimi (Defined Benefit - DB). 
2. O’rnatilgan badal tizimi (Defined Contribution - DC). 
O’rnatilgan  to‘lov  tizimida  pensiya  ta’minoti  ishtirokchilari  muayyan  hajmdagi  pensiya 
va  nafaqalar  bilan  ta’minlanishi  kafolatlanadi.  Mazkur  holatda  to‘lov  miqdori  aktuar  hisoblar 
yordamida oxirgi yildagi mehnat faoliyati uchun ish haqlari va oldingi staji asosida hisoblanadi. 
Pensiya to‘lovi pensionerning umri davomida annuitet shaklda amalga oshirilib boriladi. 
O’rnatilgan  badal  tizimida  pensiya  to‘lovining  miqdori  oldingi  to‘langan  badallarning 
hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Bu borada, ushbu turdagi pensiya fondining mablag‘laridan investitsion 
faoliyat yordamida olingan daromadlar ham pensiya miqdorini oshirishi mumkin yoki aksincha. 
Mazkur tizimda har bir ishtirokchi alohida hisobraqamga ega bo‘ladi va unda badallar jamg‘arib 
boriladi.  Ushbu  tizimning  farqli  xususiyatlaridan  biri  pensiya  to‘lovlarini  olishda  riskning 
mavjudligidir. 
Fikrimizcha,  pensiya  ta’minoti  tizimi  funksiyalaridan  kelib  chiqib  aytish  mumkinki, 
mamlakatda  yaratilgan  iqtisodiy  qiymatni  taqsimlash  (o‘rnatilgan  to‘lov  tizimi),  jamg‘arish 
(o‘rnatilgan  badal  tizimi)  jarayonlari  yuzaga  keladi.  Shu  boisdan,  pensiya  ta’minoti  tizimini 
rivojlantirishda mazkur unsurlarni inobatga olish maqsadga muvofiqdir. 
Tadqiqotlar  asosida  ta’kidlash  lozimki,  pensiya  ta’minotini  quyidagi  klassifikatsiya 
yordamida yanada oydinlashtirish mumkin: 

 
 

 
yektlari  tomonidan  ishchi-xodimlari 
uchun pensiya sug‘urtasini to‘lash orqali yuzaga keladi; 

 
shaxsiy sug‘urtaviy pensiya dasturlari. 
Qayd  etib  o‘tilgan  uch  tabaqali  pensiya  ta’minoti  tizimi  Yevropa  Ittifoqi  mamlakatlari 
uchun xarakterli bo‘lib, ularni tashkil etuvchi quyidagi tamoyillarni qayd etish mumkin: 

 
pensiya ta’minoti tizimining aholini qamrab olish miqyosi; 

 
pensiya to‘lovlarini olishda mavjud bo‘lgan shartlar; 

 
 
Masalan, hozirgi kunda Buyuk Britaniyada pensiya ta’minoti xizmatining aholini qamrab 
olish darajasi quyidagicha
2
: 

 
davlat majburiy pensiya ta’minoti – 65 foiz; 

 
qo‘shimcha  pensiya  ta’minoti  tizimi  (xo‘jalik  sub’ektlari  tomonidan  ta’minlanadigan 
pensiya sug‘urtasi) – 25 foiz; 

 
shaxsiy sug‘urtaviy pensiya ta’minoti – 10 foiz. 
Pensiya  ta’minotining  muhim  jihatlaridan  biri  –  bu  aholini  qamrab  olish  miqyosi.  Shu 
boisdan,  universal  pensiya  ta’minoti  tizimi  mamlakatda  doimiy  istiqomat  qiluvchi  aholini 
ta’minlanishini nazarda tutsa, bundan tashqari, Daniya va Niderlandiya kabi davlatlarda nafaqat 
doimiy  yashovchi  o‘z  fuqarolarini,  balki  doimiy  yashovchi  boshqa  davlat  fuqarolarini  ham 
yashash davrida qamrab olishni ko‘zda tutadi. 
Tadqiqotlar  natijasida  ta’kidlash  mumkinki,  pensiya  ta’minoti  aholini  qamrab  olishi 
nuqtai nazaridan uch qismga bo‘linadi: birinchidan, pensiya sug‘urtasi faqat shartnoma asosida 
faoliyat  ko‘rsatuvchi  kishilarni  nazarda  tutadi  (Daniya  va  Shvetsiya).  Ikkinchidan,  shartnoma 
asosida ishlovchilardan tashqari, o‘z xususiy faoliyatiga ega bo‘lganlarni qamrab oladi (Avstriya,