Toshkent moliya instituti "pensiya ishi" kafedrasi "ijtimoiy ta

10.1. Xorijiy mamlakatlarda ijtimoiy ta’minotning shakllanishi va xususiyatlari 
 
Zamonaviy  iqtisodiyot  sharoitida  ijtimoiy  himoya  institutining  birbo‘g‘ini  sifatida 
pensiya  tizimi  vujudga  keldi.  Insonlarning  o‘rtacha  umr  ko‘rishi,  mehnatga  layoqatlilarga 
nisbatan  aholi  sonining  sezilarli  o‘sayotganligi  hamda  hayot  kechirishning  ijtimoiy  mezonlari 
to‘xtovsiz  o‘sayotganligi  sababli  ijtimoiy  siyosatning  barcha  sohalarida,  jumladan,pensiya 
ta’minoti tizimidagi jarayonlarni takomillashtirishni taqozo etadi.
 
Pensiya  tizimi  ijtimoiy  himoyaning  muhim  unsurlaridan  biri  hisoblanadi.  Iqtisodiyotda 
mazkur  tizim  muhim  funksiyalarni  bajaradi,  birinchidan,  qarilik  chog‘ida  kambag‘allikdan 
himoya qiladi, Ikkinchidan, mehnat faoliyati tugashi bilan kafolatlangan daromadni taqdim etib, 
ish  haqiga  bog‘liq  ravishda  ma’lum  qiymatga  ega  bo‘ladi,  uchinchidan,  mazkur  daromad 
kelajakda inflyatsiya natijasida turmush farovonliginng pasayishiga yo‘l qo‘ymaydi.
 
Mamlakatimizda  1993  yil  3  sentyabrda  qabul  qilingan  “Fuqarolarning  davlat  pensiya 
ta’minoti to‘g‘risida” O’zbekiston Respublikasi qonuni bilan davlat pensiyalarining yoshga doir, 
nogironlik,  boquvchisini  yo‘qotganlik  uchun  pensiya  turlari  belgilangan.  Mazkur  pensiya 
ta’minoti  tizimi  doirasida  yoshga  doir  pensiyani  takomillashtirish  masalalari  dolzarblik  kasb 
etmoqda. 
Bugungi  kunda  mamlakatimizda  60  yoshdan  oshganlar  soni  2  million  873  mingdan 
ko‘proq kishini tashkil etadi. Mustaqillik yillarida xalqimizning o‘rtacha yoshi 1990 yildagi 67 
yoshdan bugungi kunga kelib 73,5 yoshga, ayollar o‘rtasida esa 75,8 yoshga yetdi
1
. 
Ta’kidlash  lozim,  pensiya  yoshidagi  aholining  oshib  borishi  bilan  pensiya  ta’minoti 
tizimida  har  tomonlama  o‘ylangan  islohotlarni  amalga  oshirish  lozim.  Bu  borada  sinovdan 
o‘tgan  ilg‘or  tajribalarni  tadqiq  etish  va  shu  asosda  chora-tadbirlar  majmuasini  ishlab  chiqish 
dolzarb hisoblanadi. 
Umuman  olganda,  pensiya  tizimini  takomillashtirishda  rivojlangan  mamlakatlar 
tajribalarini  tadqiq  etish,  ularning  o‘ziga  xos  tajribalarini  hisobga  olgan  holda  sohani 
rivojlantirishning yangicha metodologik asoslarini yaratish zaruriyati tug‘iladi. 
Qayd  etish  lozim,  pensiya  ta’minotining  muhim  xususiyatlaridan  biri  –  majburiy  va 
ixtiyoriy  shakllarga  ajratilishida.  Pensiya  ta’minotining  majburiy  shakllari  taqsimot  va 
jamg‘armaviy  uslubiyatlar  orqali  namoyon  bo‘lsa,  ixtiyoriy  pensiya  ta’minoti  shaxsiy  yoki  ish 
beruvchi tomonidan amalga oshiriladigan tizimni o‘zida ifoda etadi. Pensiya ta’minoti tizimining 
bunday  guruhlarga ajratishning asosiy sabablaridan biri  – bu ijtimoiy himoyani  tashkil etish  va 
uning  funksiyalari  bajarilishi  yuzasidan  vujudga  kelgan.  Boshqacha  aytganda,  Beverij  va 
Bismark modellarining xususiyatlaridan kelib chiqadi. 
Tadqiqotlar  asosida  ta’kidlash  mumkinki,  Yevropa  Ittifoqi  mamlakatlarida 
shakllantirilgan  pensiya  ta’minoti  tizimini  ikki  yirik  modelga  ajratish  mumkin  (10.1-jadvalga 
qarang):