Тошкент молия институти “молия-кредит” кафедраси

1-жадвал
Хўжалик юритувчи субектнинг оператсион фаолиятидаги даромадлар ва харажатлар таҳлили (минг сўмда)

Кўрсаткичлар	Ўтган йили			Ҳисобот йили			Фарқи (+, –)
	Фойда	Зарар	Фойда		Зарар	Фойда		Зарар
1	2	3	4		5	6		7
1. Асосий воситаларни сотишдан олинган натижа	54793	96387	51389		89328	-3404		-7059
2. Кам баҳоли ва тез ескирувчи буюмларни сотишдан олинган натижа	-	35697	-		52131	-		16434
3. Валута маблағларини сотишдан олинган натижа	36982	-	50836		-	13854		-
4. Мулкни узоқ муддатли ижарага беришдан олинган натижа	-	-	3645		-	3645		-
5. Материалларни сотишдан олинган натижа	6862	42397	954		39821	5908		-2576
6. Қимматли қоғозларни сотишдан олинган натижа	-	3773	-		-	-		-3773
7. Номоддий активларни сотишдан олинган натижа	-	-	-		8372	-		8372
Жами:	98637	178254	106824		189652	8187		11398

Юқоридаги корхона маълумотларини таҳлил этиш билан бир қаторда
мазкур корхона билан ҳамкорлик қилувчи бошқа бир хўжалик юритувчи субектнинг асосий фаолиятидаги молиявий натижаларини таҳлил қилиб чиқамиз. Фойданинг шаклланишида асосий ишлаб чиқариш фаолиятининг натижаси салмоқли ўринни эгаллайди.

бунда:
АФКФ – асосий фаолиятдан кўрилган фойда;
ЯФ – ялпи фойда;
ДХ – давр харажатлари;
БД – асосий фаолиятнинг бошқа даромадлари.
Асосий фаолиятдан кўрилган фойдага бир неча омиллар таъсир этади.
Омиллар таъсирини ҳисоблашдан олдин аналитик жадвал орқали сотишдан
келган соф тушумда сотилган маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи,
сотиш харажатлари, маъмурий харажатлар, оператсион харажатлар ва асосий
фаолиятнинг бошқа жараёнларидан кўрилган даромадларнинг ҳисобот
даври ва ўтган йиллардаги тутган улушлари аниқланади. Сўнгра асосий
фаолиятдан кўрилган фойдани соф тушумга бўлиш орқали рентабеллик
даражаси, яъни тушумнинг ҳар сўмига тўғри келадиган фойда миқдори
аниқланади. Аниқланган кўрсаткич иштирокида ҳар бир омилнинг фойдага
бўлган таъсири ҳисоблаб топилади.
2-жадвал
Асосий фаолиятдан кўрилган фойдага таъсир этувчи омиллар таҳлили

№	Кўрсаткичар	Ўтган йил	Ҳисобот йили	Фарқи	Тутган улуши		Улуш фарқи, %
					Ўтган йил	Ҳисобот йили
1.	Маҳсулот (товар, иш ва хизмат)ларни сотишдан келган соф тушум	4547,8	6548,9	2001,1	100	100	-
2.	Сотилган маҳсулотлар Таннархи	2865,5	4449	1583,5	63,0	67,94	+4,94
3.	Маҳсулот (товар, иш ва хизмат)ларни сотишнинг ялпи фойдаси	1682,3	2099,9	417,6	-	-	-
4.	Сотиш харажатлари	54,2	66,3	12,1	1,19	1,01	-0,18
5.	Маъмурий харажатлар	381,7	506,2	124,5	8,4	7,73	-0,67
6.	Асосий фаолиятнинг бошқа даромадлари ва оператсион харажатлари	-255,9	219,7	36,2	5,63	3,35	-2,28
7	Асосий фаолиятнинг фойдаси (3 сатр – 4-5 ± 6)	990,5	1307,7	317,2	21,78	19,97	-1,81

Асосий фаолиятдан кўрилган фойда ўтган йилга нисбатан қуйидаги
омиллар таъсирида 317,2 млн сўмга ортган.
1. Маҳсулот сотиш ҳажми. Бу омилнинг фойдага бўлган таъсирини
аниқлашда инфлатсия даражасини ҳисобга олиш лозим. Масалан, инфлатсия
даражаси 10 фоизни ташкил этган бўлса, баҳо индекси 1,10 га тенг бўлади.

Ҳисобот давридаги сотишдан келган тушум солиштирма баҳода
қуйидагича аниқланади:

бунда:
Т – сотишдан келган тушум солиштирма баҳода;
Т1 – ҳисобот давридаги сотишдан келган тушум;
ib – баҳо индекси.
Т=6548,9:1,10= 5953,5 млн сўм.
Демак, ҳисобот даврида маҳсулот сотишдан келган тушум баҳо
ўзгариши ҳисобига 595,4 млн сўмга ортган.
6548,9-5953,5=+595,4 млн сўм.
Сотиш ҳажмининг ўзгаришини (баҳо ўзгаришидан ташқари) фойдага
бўлган таъсири қуйидагича аниқланади:

2. Баҳо ўзгариши:

3. Сотилган маҳсулот таннархининг ўзгариши:

Таннарх ортиши туфайли фойда 323,5 млн сўмга камайган.
4. Сотиш харажатларининг ўзгариши:

Фойда 11,8 млн сўмга ортади.
5. Маъмурий харажатлар ўзгариши:

Фойда 43,8 млн сўмга ортади.
6. Операцион харажатларнинг камайиши ҳисобига фойда 149,3 млн
сўмга ортган.

2-жадвал
Омиллар таъсири натижалари

№	Омиллар таъсири натижалари	Сумма, млн сўм
	Асосий фаолиятдан кўрилган фойданинг ўтган йилдан фарқи	317,2
	Шу жумладан,
1.	Сотиш ҳажми ортиши	306,2
2.	Маҳсулот баҳосининг ўзгариши (ИНФЛЯТсИЯ)	129,6
3.	Сотилган маҳсулот таннархининг ортиши	-323,5
4.	Сотиш харажатларининг пасайиши	11,8
5.	Маъмурий харажатларнинг камайиши	43,8
6.	Операцион харажатларнинг камайиши	149,3

Рентабеллик – корхона фойдалилик даражасини характерлайди.
А.В.Ваҳобов, Н.Ф.Ишонқулов ва А.Т.Иброҳимов фикрларига кўра, рентабеллик кўрсаткичлари фоиз ўлчов бирликларида ҳисобга олинган.
Кредиторлик қарзларининг айланиш даври эса бевосита махсулот
сотишдан тушумга нисбати билан изохланган бўлиб, иқтисодий адабиѐтларда
маҳсулот таннархи билан боғланган.²
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2015 йил 28 июлдаги
―Давлат улуши бўлган акциядорлик жамиятлари ва бошқа хўжалик юритувчи
субъектлар фаолияти самарадорлигини баҳолаш мезонларини жорий этиш
тўғрисида‖ги 207-сонли Қарори билан акциядорлик жамиятлари ва бошқа
хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолият самарадорлигини белгиловчи
асосий ҳамда қўшимча кўрсаткичлар тизими ишлаб чиқилган (3-жадвал).
1. Асосий кўрсаткичлар:
1.1. Фойда EBITDA. (EBITDA — Earnings Before Interest, Taxes,
Depreciation & Amortization; Фоиз, солиқ ва амортизация ажратмаларини
ҳисобга олмаган фойда). Кўрсаткич корхонанинг молиявий ҳисоботлари
асосида ҳисоблаб чиқилади ва амортизация ажратмаларини ҳисобга олмаган
ҳолда корхона фаолиятининг самарадорлигини баҳолаш учун ишлатилади. Бу
кўрсаткич бухгалтерия стандартларининг бир қисми эмас. Аслида қарзга
олинган маблағларни сарфлаш бўйича битимларнинг жозибадорлигини таҳлил қилишга мўлжалланган. Агар, EBITDA мусбат бўлса, корхона ижобий фаолият кўрсатаѐтган бўлади ва кредиторлик ѐки давлат қарзларини тўлаш