Toshkent moliya instituti “moliya” fakulteti

’
m byudjet mablag
’
lari asossiz 
sarflab yuborilgan. 
Bo’z tumanidagi 5-sonli umumtaʼlim maktabida 99,3 mln so’m, Jarqoʼrgʼon 
tumanidagi 4-sonli umumtaʼlim maktabida 65,3 mln so’m byudjet mablag’lari 
oʼzlashtirilgan. Sho’rchi tumanidagi 10-son umumtaʼlim maktabida 36,1 mln 
so’m noqonuniy oʼzlashtirilgan.
Bulardan 
tashqari, 
Bog’dod 
tumanidagi 
50-sonli 
umumtaʼlim 
maktabida 129,9 mln so’mlik bajarilmagan ish xajmlari qo’shib yozilgan. 

---

29 
Maktabgacha taʼlim vazirligi tizimidagi Sharof Rashidov tumanidagi 9-son 
maktabgacha taʼlim muassasasida haqiqatda ishlamagan 31 nafar fuqarolarga ish 
haqi xisoblash yoʼli bilan 955,5 mln so’m miqdoridagi byudjet mablag’lari 
o’zlashtirilishiga yo’l qo’yilgan. 
Shuningdek, Buxoro shahar 46-son maktabgacha taʼlim muassasasida 
haqiqatda ishga kelmagan va xizmat vazifasini bajarmagan 8 nafar xodimlarga 88,4 
mln so’mlik ish haqi toʼlovlari ortiqcha hisoblanib, asossiz toʼlab yuborilgan. 
Uychi tumanidagi 11-sonli maktabgacha taʼlim muassasasi mudirasi tomonidan 23 
nafar xodimga 21,5 mln so’m avans pullari yozilib, mablag’ xodimlarga 
tarqatilmasdan o’zlashtirilgan.
13
Hozirgacha byudjet xarajatlari bo’yicha bir necha 
kamchilik nuqsonlar mavjud. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat:
• byudjet mablag’laridan foydalanish samaradorligi nisbatan past; 
• byudjet mablag’larini maqsadsiz sarflash amaliyoti keng tarqalgan; 
• byudjet daromadlari bo’yicha rejalar bajarilmagan sharoitda xarajatiar ayrim 
yo’nalishlarining moliyalashtirilishi noproporsionaldir; 
• byudjet xarajatlari davlat ijtimoiy siyosatining pishib yetilgan muammolarini 
hal eta olmayapti;
• sub’ektlarga to’lovlar bo’yicha qarzlar doimiy ravishda oshib borayapti; 
• milliy xo’jalikka davlat investitsiyalari minimum darajagacha qisqardi; 
• va boshqalar.
Yuqoridagi kamchilik-nuqsonlarning va muammolarning mavjudligi 
byudjet xarajatiari bo’yicha bajarilishi lozim bo’lgan asosiy vazifalarni belgilab 
olishni va ularning o’z vaqtida bajarilishini va byudjet mablaglaridan samarali 
foydalanishni taqozo etadi. Hozirgi sharoitda bunday vazifalarning qatoriga 
quyidagilar kirishi mumkin: 
• eng samarali va ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan loyihalarga byudjet 
mablag’larini to’plash ijtimoiy xarajatiarni moliyalashtirishning ustuvoriigini 
ta’minlash; 
13
https://www.spot.uz/oz/2019/08/16/byudjet/ 

---

30 
• subyektlarga to’lovlar bo’yicha qarzlarni keskin qisqartirish va ularning to’liq 
qaytarilishiga erishish; 
• iqtisodiyotning ustuvor sohalarida investitsiyalarni davlat tomonidan 
moliyalashtirishni kengaytirish; 
• loyihalarni moliyalashtirishning davlat-tijorat amaliyotini kengaytirish 
asosida investitsion jarayonlarning nomarkazlashuvini davom ettirish; 
• davlat apparatini saqlash xarajatlari va davlat qarzlarini boshqarish bo’yicha 
xarajatlarni qisqartirish; 
• harbiy islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish asosida miIliy 
mudofaaga mo’ljallangan byudjet mablag’iaridan foydalanish samaradorligini 
oshirish; 
• ayrim tarmoqlarning zararlarini qoplashga yo’naltirilayotgan dotatsiyalarni 
kamaytirish; 
• maqsadli dasturlar va xarajatlarning ayrim rnaqsadli moddalari bo’yicha 
xarajatlami qisqartirish; 
• va boshqalar. 
2018-yil muxtaram prezidentimiz tashabbuslari bilan ochiq budjet portali 
yo’lga qo’yildi. Bu saytda buyudjet mablaglarini tin tinigacha taqsimoti xarajatlar 
xaritasi kunma-kun yangilanib oddiy aholini xabardor etib borishdan iborat. Byudjet 
xarajatlarida yagona taqsimot jarayonining jamg’armasining tarkibiy qismlarga 
bo’linishi va byudjetdan mablag’lar oladigan moddiy ishlab chiqarish va noishlab 
chiqarish sohalaridagi korxonalar, tashkilotlar hamda muassasalarda maqsadli sarf 
qilinadigan pul jamg’armalarini shakllantirish o’z aksini topadi. Byudjet xarajatlari 
kategoriyasi har biri miqdor va sifat jihatidan tavsiflanadigan xarajatlarning aniq 
turlari orqali yuzaga chiqadi. 
Davlat xarajatlari – davlat pul mablag’lari jamg’armasining taqsimlanishi va 
undan tarmoqli, maqsadli va xududiy darajalarda foydalanishi bilan bog’liq holda 
paydo bo’ladigan iqtisodiy munosabatlardir. 
Sifat tavsifi har bir byudjet xarajati turining iqtisodiy mazmuni va ijtimoiy 
vazifasini miqdor tavsifi – ularning qiymatini belgilashga imkoniyat yaratadi.

---

31 
Davlatning jamiyat iqtisodiy hayotidagi ijtimoiy o’zgartirishlarni amalga 
oshirishdagi faol o’rni byudjet xarajatlari turlarining xilma-xilligini keltirib 
chiqaradi. Bu xilma-xillik bir qator omillar: tabiat va davlatning funktsiyalari, 
mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanganlik darajasi, byudjetning xalq xo’jaligi 
bilan aloqalari qay darajada tarmoqlanganligi, byudjet mablag’larini berish shakllari 
va boshqalarning ta’siri bilan bog’liq. Yuqorida sanab o’tilgan omillarning davlat 
taraqqiyotining har bir bosqichida birgalikda qo’shilishi iqtisodiyot ehtiyojlari, uni 
boshqarish tipi va darajasiga muvofiq keladigan xarajatlar tizimini paydo etadi
14
. 
Byudjet resurslaridan foydalanish samaradorligini yanada chuqurroq tahlil 
qilish maqsadlarida ularni sarflash sohalari bo’yicha – moddiy va noishlab chiqarish 
turlariga bo’ladilar. Byudjetning noishlab chiqarish sohani saqlash va rivojlantirish 
bo’yicha xarajatlari, birinchi navbatda, ularning asosiy maqsad – vazifasiga ko’ra 
farqlanadi, ya’ni ijtimoiy-madaniy tadbirlarga va umumdavlat xarajatlariga 
bo’linadi. Bu guruhlarning har biri yana juda ko’p xarajatlar turlarini o’z ichiga 
oladi, bu xarajatlar o’z navbatida, tarmoq, idora belgilari bo’yicha, so’ngra yanada 
ochiqroq qilib o’z mazmuni va ayrim muassasalar, tashkilotlar faoliyati turlari 
bo’yicha birlashtiriladi. Masalan, ijtimoiy-madaniy tadbirlar xarajatlari maorif, 
sog’liqni saqlash, jismoniy tarbiya va ijtimoiy ta’minot xarajatlarini o’z ichiga oladi. 
Davlat byudjeti xarajatlarida davlatning iqtisodiy va ijtimoiy siyosati, ijtimoiy 
jarayonlarni boshqarish usullari o’z aksini topadi. Noishlab chiqarish sohasida 
aholiga ijtimoiy-madanaiy xizmat ko’rsatishda erishilgan darajani saqlab qolish 
hamda ijtimoiy ustuvorliklarni hisobga olgan holda, tarmoqlarning optimal 
tuzilmasiga erishish uchun byudjetdan moliyalashtirish kengroq qo’llanilishi 
lozim
15
. 
Moliya vazirligining ma’lumotlariga ko’ra, davlat byudjetining asosiy 
parametrlari quyidagi asosiy fiskal maqsadlar asosida ishlab chiqilgan: 
•
2020−2021 yillarda tashqi talabning pasayishi va global iqtisodiy faoliyat, 
iqtisodiyotning raqobatbardoshligi, sarmoyaviy jozibadorligi, ishbilarmonlik 
14
http://em.tiiame.uz/storage/web/source/1/elektron%20kutubxona/15-17%20Moliya.pdf 
15
https://www.gazeta.uz/oz/2020/10/30/economy2021/

---

32 
faolligi, eksportni rag’batlantirishga yo’naltirilgan soliq siyosatini davom ettirish 
sharoitida iqtisodiyotdagi yalpi talabni rag’batlantirish; 
•
davlat byudjetining barqarorligini ta’minlash va davlat qarzlari miqdorini 
xalqaro standartlarga muvofiq o’rtacha darajada ushlab turish, o’rta muddatli 
istiqbolda konsolidatsiya qilingan byudjet kamomadini YAIMning 2 foizidan 
kamigacha kamaytirish; 
•
davlat byudjeti daromadlarining barqaror o’sishini ta’minlash va soliqqa 
tortishning odilligi prinsipi, shuningdek soliq imtiyozlarini tartibga solish; 
•
davlat byudjetining ijtimoiy yo’nalishini saqlash. Xususan, ta’lim tizimlarini 
rivojlantirishga, sog’liqni saqlashga, koronavirus pandemiyasiga qarshi kurashish 
uchun zarur mablag’larni shakllantirishga qaratilgan muhim dasturlarni 
moliyalashtirish; 
•
ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlarni, pensiya va nafaqalarni o’z 
vaqtida va to’liq moliyalashtirish, ularning o’sishini inflyatsiya darajasidan past 
bo’lmagan darajada ta’minlash; 
•
aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash va bandligini oshirish, qashshoqlikni 
kamaytirish va ijtimoiy himoya manzilini kuchaytirish; 
•
suv va yer resurslarini tejashga va ulardan samarali foydalanishga, yenergiya 
tejashga, tabiatni va atrof-muhitni muhofaza qilishga, ekologik holatni yaxshilashga 
va boshqa 
muhim 
davlat 
dasturlariga 
yo’naltirilgan davlat 
dasturlarini 
moliyalashtirish; 
•
daromadlar 
bazasini 
ko’paytirish 
va mahalliy 
byudjet 
xarajatlari 
samaradorligini rag’batlantirishga qaratilgan byudjetlararo munosabatlarni saqlash; 
•
byudjet shaffofligini oshirish va byudjetni har tomonlama qoplashni 
ta’minlash
16
16
https://www.gazeta.uz/oz/2020/10/30/economy2021/ 

---

33 
Xulosa 
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlab o’tish joizki, davlat byudjeti ijrosida 
qatnashuvchi hamma organlarda davlat byudjetining daromadlari va xarajatlarini 
hisobga olish asosida davaltni yanada rivojlantirish masalasi yotadi.
Davlat byudjeti mablag’larining shakllantirilishi va sarflanishi aholini eng ko’p 
qiziqtiradigan masalalardandir. Bu tabiiy hol bo’lib, fuqarolar mazkur yo’nalishdagi 
savollariga javob olishga to’la haqli. 
Davlat byudjeti mamlakatning pul daromadlari va xarajatlari ro’yxatini o’zida 
ifodalovchi asosiy moliyaviy hujjat bo’lgani holda uning ochiq va shaffof bo’lishi 
yurt rivoji, jamiyat qurilishini takomillashtirish, islohotlar samaradorligiga 
erishishda muhim o’rin tutadi. 
Shu bois, Oliy Majlis Qonunchilik palatasining joriy yil 25-may kuni bo’lib 
o’tgan navbatdagi majlisida Vazirlar Mahkamasi tomonidan taqdim etilgan 
O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining 2020-yil va 2021-yilning birinchi 
choragi yakunlari bo’yicha ijrosi to’g’risidagi hisobotlar asosiy muhokama 
markazida bo’ldi. 
Afsuski, ilgarilari davlat byudjeti to’g’risidagi ma’lumotlar sir saqlanib, faqat 
mas’ul davlat idoralarigagina ma’lum bo’lgan. Mamlakatimizda keyingi yillarda 
boshlangan ochiqlik siyosati tufayli mazkur yo’nalishda ham aholiga barcha 
ma’lumotlar ochiq-oshkora yetkazib kelinyapti. Joriy yilning 12-may kuni 
Prezidentimiz ishtirokida makroiqtisodiy vaziyat, hududlar va tarmoqlarda iqtisodiy 
o’sishni ta’minlash bo’yicha birinchi yarim yillikdagi ustuvor vazifalarga 
bag’ishlangan videoselektor yig’ilishida 2021-yilning birinchi choragi bo’yicha 
YAIM ko’rsatkichining e’lon qilinishi ham bu borada yana bir muhim qadam bo’ldi. 
Biz ijtimoiy hayotda ko’p tilga oladigan davlat byudjeti va davlat maqsadli 
jamg’armalari byudjetlari loyihalari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish ustuvorliklari, 
moliya yiliga mo’ljallangan makroiqtisodiy ko’rsatkichlar prognozi hamda soliq va 
byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlari asosida tuziladi. Byudjet daromadlari esa 
byudjetga beg’araz tushgan va qaytarib olinmaydigan pul mablag’lari hisoblanadi. 

---

34 
Davlat byudjeti daromadlarining asosiy qismi soliqlar hisobiga shakllantirilib, 
yig’ilgan mablag’lar jamiyat manfaati, xalq hayotini yaxshilash maqsadida turli 
sohalarga yo’naltiriladi. Biroq 2020-yilning og’ir kelishi, ayniqsa, koronavirus 
pandemiyasi dunyo mamlakatlari qatori yurtimizda ham ko’pgina rejalarni amalga 
oshirishga jiddiy salbiy ta’sir ko’rsatdi. Ayrim sohalarda belgilangan mablag’larning 
o’z vaqtida ajratilishi bilan bog’liq qator muammolar yuzaga keldi. 

---

35