Toshkent moliya instituti “moliya” fakulteti

 
Kurs ishi mavzusining obyekti bo’lib, 
Davlat byudjeti xarajatlari, uning 
turlari va ularning tarkibi hisoblanadi. 
Kurs ishi mavzusining predmeti bo’lib, 
Davlat byudjeti xarajatlari 
iqtisodiyotni tartibga solish va boshqarishda tutgan ahamiyatini o’rganish 
hisoblanadi
.
Xususan, biz bilgan iqtisodiyotning birlamchi tushunchalariga e’tibor 
qarataylik: daromadlar va xarajatlar. Ularni aniqlash, asosiy xususiyatlarini 
belgilash shu bilan birgalikda ular moliyaviy natija, ya’ni foyda yoki zararni 
aniqlashda alohida ahamiyat kasb etadi. Hisobot davrida olingan barcha 
daromadlarning xarajatlardan ortishi foyda sifatida e’tirof etiladi. 

---

5 
1.
 
Davlar byudjet xarajatlari mazmun-mohiyati, tarkibi va tuzilmasi. 
Davlatning o’z funksiyalari va vazifalarini bajarishi bilan bog’liq ravishda 
vujudga kelgan chiqimlar byudjet xarajatlari deyiladi. Bu chiqimlar davlatning 
markazlashtirilgan pul fondlari mablag’laridan turli yo’nalishlar bo’yicha 
foydalanish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi.
Byudjet tizimi barcha darajadagi byudjetlar, davlat maqsadli jamg’armalari 
byudjetlari va byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari jamg’armalari, byudjet 
tizimi byudjetlarini tuzish va tashkil etish prinsiplari, ular o’rtasida byudjet jarayoni 
mobaynida yuzaga keladigan o’zaro munosabatlar yig’indisini o’zida ifodalaydi. 
Moliya yili uchun byudjet tizimi byudjetlarini shakllantirish, tuzish, ko’rib chiqish, 
qabul qilish, tasdiqlash va ijro etish O’zbekiston Respublikasining milliy valyutasi 
— so’mda amalga oshiriladi. Byudjet xarajatiari umumiy moliyaviy kategoriya 
bo’lgan byudjetning ko’rinishlaridan biri bo’lib, unga tegishli bo’lgan umumiy 
xususiyatlarga egadir, ya’ni ular taqsimlash xarakteriga ega, ifodalanishning pul 
shakli xos, pul fondlarining amal qilishi bilan bog’langan va davlat tomonidan 
tashkil qilinadi. Shu bilan birgalikda byudjet xarajatlari bir butunning o’ziga xos 
qismi bo’lganligi uchun ular davlatning markazlashtirilgan pul fondlari 
mablag’laridan foydalanish va tegishli fondlarni shakllantirish bilan bog’liqdir
2
. 
Budjet xarajatlari – davlat va mahalliy hokimiyat vazifa va faoliyatini 
moliyaviy ta’minlashga yo’naltiriladigan pul mablag’laridir. Iqtisodiy mazmuniga 
ko’ra davlat byudjeti xarajatlari davlatning markazlashgan pul fondini taqsimlash 
va ishlatish bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlardir. Budjet xarajatlarining turlari 
xilma-xil bo’lib, bir qator omillarga bog’liq: 
– davlatning tabiati va funksiyalariga; 
– mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanganlik darajasiga; 
–budjetning iqtisodiyot va xizmat ko’rsatish soha-tarmoqlari bilan 
aloqalarining ko’lamiga; 
– davlatning ma’muriy-hududiy tuzilishiga; 
2
 http://em.tiiame.uz/storage/web/source/1/elektron%20kutubxona/15-17%20Moliya.pdf A.V. Vohobov, 
T.S.Malikov 387 bet 

---

6 
– budjet mablag’larini taqdim etish shakllariga va boshqalar. 
Bu omillar ta’siri ostida har qanday davlatning ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishning har bir bosqichidagi budjet xarajatlari tarkibi va tuzilishi 
shakllanadi. Masalan, agar davlatning asosiy e’tibori iqtisodiyot tarmoqlarini davlat 
tomonidan qo’llab-quvvatlashga qaratilgan bo’lsa, unda byudjet xarajatlari 
tarkibida yirik investitsiyalarni davlat resurslari hisobidan moliyalashtirish 
xarajatlari ustun bo’ladi.
Davlatning asosiy e’tibori jamiyatdagi ijtimoiy muammolarni hal qilishga, 
aholini ijtimoiy himoyalashga, ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishga qaratilgan 
bo’lsa, xarajatlar tarkibida ijtimoiy maqsadlardagi xarajatlar ortib boradi. Budjet 
mablag’lariga egalik qiluvchilar – ishlab chiqarish va noishlab chiqarish 
sohalaridagi tashkilotlar, ya’ni byudjet mablag’ larini oluvchilar byudjet xarajatlari 
orqali moliyalashtiriladi. Shunday qilib, byudjet xarajatlari tranzit xarakterga ega. 
Byudjetda faqat 
byudjet 
xarajatlarining 
miqdori 
xarajatlar 
moddalari 
bo’yicha belgilanadi, bevosita xarajatlarni esa budjetdan mablag’ oluvchilar amalga 
oshiradilar. Bundan tashqari, byudjet dotatsiyalari, subvensiyalari va budjet 
ssudalari vositasida budjet tizimi darajalari bo’yicha budjet mablag’larini qayta 
taqsimlash byudjet orqali amalga oshadi. Budjet xarajatlari asosan qiytarib 
olinmaydigan xarakterga ega. Faqat budjet kreditlari va byudjet ssudalari 
qaytariladigan asosda berilishi mumkin. Xarajatlar tuzilmasi byudjet yili uchun 
tasdiqlanadigan budjetda bevosita ko’rsatiladi va byudjet daromadlari kabi iqtisodiy 
vaziyatga, ijtimoiy ustuvorliklarga bog’liq bo’ladi. 
O’z iqtisodiy mazmuniga qarab byudjet xarajatlari joriy va kapital xarajatlarga 
bo’linadi. 
Byudjetning joriy xarajatlari – budjet xarajatlarining bir qismi bo’lib, davlat 
hokimiyati organlarining, mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlarining, byudjet 
tashkilotlarining joriy faoliyatini ta’minlashga, davlat tomonidan quyi pog’onadagi 
byudjetlar 
va iqtisodiyotning 
ayrim 
tarmoqlariga 
mablag’ 
ajratish, 
dotatsiyalar, subvensiyalar va subsidiyalar shaklida yordam ko’rsatish 
uchun ajratiladi. 

---

7 
Byudjetning kapital xarajatlari – byudjet xarajatlarining innovatsiya va 
investitsiya faoliyatini ta’minlaydigan qismi hisoblanadi. Unga tasdiqlangan 
investitsiya dasturiga muvofiq ishlab turgan yoki yangidan tashkil qilinadigan 
korxonalar, tashkilotlar va muassasalarga investitsiyalar uchun mo’ljallangan 
xarajatlar kiradi. Bu xarajatlar investitsiya maqsadlari uchun byudjet kreditlari 
tarzida beriladigan mablag’lar, kapital ta’minlash xarajatlari va kengaytirilgan 
takror ishlab chiqarish bilan bog’liq boshqa xarajatlardan iborat. 
Vazirlar mahkamasining 1999-yil 3-sentabrdagi 414-sonli ‘Byudjet 
tashkilotlarini moliyalashtirish tarkibini takomillshtirish to’g’risidagi’qarori bilan 
tasdiqlangan quyidagi xarajatlar guruhlari bo’yicha bir satrda moliyalashtirish usuli 
amalga oshiriladi: 
•
Ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlar (bolali oilalarga nafaqalar, kam 
taminlangan oilalarga moddiy yordam, stependiyalar va boshqalar) 
•
Ish haqiga qo’shimcha to’lanadigan to’lovlar 
•
Kapital qo’yilmalar 
•
Boshqa xarajatlar.
Davlat budjeti xarajatlari o’zining funksional tayinlanishiga ko’ra 
quyidagi guruhlarga birlashtirilgan: 
1. Ijtimoiy soha (ta’lim, sog’liqni saqlash, fan, madaniyat, ommaviy axborot 
vositalari, jismoniy tarbiya va sport, ijtimoiy ta’minot muassasalari va tadbirlarini 
mablag’ bilan ta’minlash) va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash (ko’p bolali va kam 
ta’minlangan oilalarga nafaqalar, ijtimoiy yordamning boshqa turlari) xarajatlari; 
2. Nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa 
institutlarini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash xarajatlari; 
3. Iqtisodiyot xarajatlari; 
4. Markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari; 
5. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini saqlab turish xarajatlari; 
6. Sudlarni, adliya va prokuratura organlarini saqlab turish xarajatlari; 
7. Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlarini saqlab turish xarajatlari; 
8. Zaxira jamg’armalarini shakllantirish xarajatlari; 

---

8 
9. Boshqa xarajatlar. 
Sanab o’tilgan har bir guruh xarajatlar, o’z navbatida, mahkamaviy va 
maqsadli belgisiga ko’ra guruhlanadi. Mahkamaviy belgisiga ko’ra byudjet 
mablag’larini oluvchi vazirlik, davlat qo’mitasi yoki boshqa davlat boshqaruv 
organining xarajatlariga bo’linadi. 
Bu belgiga ko’ra xarajatlarni tahlil qilishda byudjet xarajatlarining qaysi 
tarmoq va sohalarga yo’naltirilayotgani haqida xulosa qilish mumkin bo’ladi. 
Masalan, davlat byudjetidan funksional tasnifga ko’ra ta’lim sohasiga ajratilgan pul 
mablag’lari O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi, V-bo’lim, 139-bob, 69-
modda. 
Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi kabi mahkamalar 
tomonidan tasarruf etiladi. O’z navbatida, har bir vazirlik, davlat qo’mitasi, idorasi 
yoki alohida budjet tashkilotiga ajratilgan budjet mablag’lari xarajatlar ning aniq 
turlari bo’yicha ajratiladi (maqsadli belgisiga ko’ra). Masalan, kasb-hunar kollejiga 
ajratilgan jami mablag’ ish haqi, kommunal to’lovlar, joriy ta’mirlash, asbob-
uskunalar va o’quv jihozlari sotib olish kabi xarajat turlari bo’yicha (muassa saning 
xarajatlar smetasiga kiritilgan xarajatlar) rejalashtiriladi va moliyalashtiriladi. 
Hududiy belgisiga ko’ra budjet xarajatlari umumdavlat xarajatlariga va 
mahalliy hokimiyat organlarining xarajatlariga bo’ linadi. Umumdavlat xarajatlari, 
odatda, respublika budjetidan amalga oshiriladi va davlat ahamiyatidagi 
tadbirlarni moliyalashtirishga safarbar etiladi. Mahalliy hokimiyat organlari esa 
hududiy va mahalliy ehtiyojlardan kelib chiqib, Qoraqalpog’iston Respublikasi 
budjeti va viloyat, shahar, tuman budjetlari mablag’laridan xarajatlarni amalga 
oshiradilar
3
. 
Bu taqsimlash munosabatlarining moddiy buyumlashgan shakli turli 
sohalarga yo’naltirilayotgan byudjet mablag’larining harakatidan iboratdir. Byudjet 
xarajatlarining iqtisodiy mohiyati uning turli-tuman ko’rinishlari (turlari) orqali 
namoyon bo’ladi. Xarajatlarning har bir turi o’zining miqdoriy va sifat tavsifiga ega. 
Ularning sifat xarakteristikasi voqelikning iqtisodiy tabiatini ifodalab, byudjet 
3
https://fayllar.org/14-variant-davlat-byudjetiga-tarif-bering-va-uning-xarajatlari.html 

---

9 
xarajatiarining mo’ljallanganligini, miqdoriy xarakteristika esa ularning o’lchamini 
(miqdorini, hajmini) aniqlashga imkon beradi. Byudjet xarajatiari chiqimlarning 
konkret turlari orqali namoyon bo’ladi. Byudjet xarajatiarining konkret turlarining 
xilma-xilligi esa, o’z navbatida, quyidagi omillarning mavjudligi bilan belgilanadi:
•
davlatning iqtisodiy tabiati va funksiyalari;
•
mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasi; 
•
byudjetning milliy iqtisodiyot bilan bog’langanligi;
•
iqtisodiy munosabatiarning rivojlanganlik darajasi; 
•
byudjet mablag’larining namoyon bo’lish shakllari va h.k 
Bu omillarning qo’shilishi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning ma’lum bir 
bosqichida har qanday davlat byudjet xarajatlarining u yoki bu tizimini vujudga 
keltiradi. Jamiyatning iqtisodiy hayotida byudjet xarajatlarining roli va ahamiyatini 
aniqlash uchun ularni ma’lum belgilarga ko’ra turkumlashtirish maqsadga muvofiq. 
Nazariya va amaliyotda byudjet xarajatlarini klassifikatsiya qilishning bir necha 
belgilari mavjud. Ular o’zlarining iqtisodiy mazmuni, funksionalligi, ijtimoiy takror 
ishlab chiqarishdagi roli, ishlab chiqarish tarmoqlari va faoliyat turlari yoki idoraviy 
bo’linishi, ijtimoiy mo’ljallanganligi bo’yicha, hududiy turkumlanishi, ma’lum 
maqsadlari va yuridik nuqtai nazardan yoki davlat boshqaruvi darajasiga ko’ra 
alohida guruhlarga ajratilishi mumkin. 
Asosiy bo’limlar 2021 yil uchun byudjet hamda Davlat byudjetining 
daromadlari va xarajatlariga asos bo’lib hisoblangan makroiqtisodiy ko’rsatkichlar 
prognozlariga bag’ishlangan. 2021 yilda iqtisodiy faollikning tiklanishi, 
iqtisodiyotning 
o’sishi 
hamda 
soliq 
siyosatidagi 
o’zgarishlar 
hisobiga 
daromadlarning barcha turlari bo’yicha (yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq va 
boshqa soliqlardan tashqari) o’sish prognoz qilinmoqda. Sezilarli ravishda o’sishi 
kutilayotgan daromad moddalari bo’lib, qo’shilgan qiymat solig’i, foyda solig’i, 
jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i va aksiz solig’i xizmat qildi
4
. 
4
 
http://em.tiiame.uz/storage/web/source/1/elektron%20kutubxona/15-17%20Moliya.pdf A.V. Vohobov, 
T.S.Malikov 174 bet

---

10 
Davlat byudjetining xarajatlari tarkibida ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy 
qo’llab-quvvatlashga xarajatlar salmoqli bo’lib qolmoqda. Ushbu xarajatlar umumiy
xarajatlarning 52 foizini tashkil etadi. Koronavirus pandemiyasi bilan bog’liq 
bo’lgan xatarlarning saqlanib qolayotganini e’tiborga olgan holda 2021 yilda 3 trln 
so’m koronavirusga qarshi kurashish tadbirlari va vaksinalar harid qilishga 
yo’naltiriladi. 
Shuningdek, “Davlat byudjeti” bo’limida byudjet taqchilligi va uning qoplash 
manbalari to’g’risida ma’lumotlar ham keltirilgan. Prognoz qilinayotgan daromadlar 
va xarajatlarning tasdiqlangan parametrlarini hisobga olgan holda 2021 yilda 
Konsolidatsiyalashgan byudjet taqchilligi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 5,4 foiz 
miqdorida prognoz qilinmoqda. Alohida bir bo’limda davlat qarzining holati va 
dinamikasi to’g’risidagi ma’lumotlar yoritilgan bo’lib, davlat qarzi o’sishiga 
qaramasdan makroiqtisodiy barqarorlik darajasiga xavf solmaydigan darajada 
qolmoqda. Mazkur maqsadlar uchun 2020 yildan boshlab tashqi qarzlarni 
O’zbekiston Respublikasi nomidan yoki O’zbekiston Respublikasi kafolati ostida 
jalb qilishga cheklovlar kiritildi. 
2020 yilda milliy iqtisodiyotning o’sish sur’ati inqiroz sharoitida sezilarli 
ravishda pasaydi (1,6%gacha).
Iqtisodiyotni qo’llab-quvvatlash maqsadida hukumat 
tomonidan iqtisodiy o’sishni tiklash va tarkibiy islohotlarni davom ettirish yuzasidan 
amaliy harakatlar rejasi qabul qilindi. Mazkur harakatlar rejasi hukumat, vazirliklar, 
idoralar, xo’jalik birlashmalari, mahalliy davlat hokimiyati organlarining 
sa’yharakatlarini muvofiqlashtirishni, tizimli islohotlarni davom ettirish maqsadida 
sharoit yaratishni va iqtisodiyotni rivojlanishiga yanada turtki beruvchi yangi 
imkoniyatlarni va zaxiralarni aniqlashni («o’sish nuqtalari») nazarda tutadi.
2021 yilda makroiqtisodiy vaziyatni barqarorlashtirish va tizimli tarkibiy 
islohotlarni davom ettirish chora-tadbirlarini hisobga olgan holda, iqtisodiy o’sish 
5,1 foizni tashkil etishi kutilmoqda. 
2021-2023 yillarda iqtisodiyot tarmoqlarining o’sish sur’atlarini inqiroz 
davrigacha bo’lgan miqdorlarga bosqichma-bosqich tiklanishi prognoz qilinmoqda. 

---

11 
2021 yilda va kelgusi ikki yilda inflyasiya darajasi 7-11% darajada bo’lishi 
prognoz qilinmoqda. 
Jahon iqtisodiyoti bosqichma-bosqich tiklanishi va tashqi savdo 
operatsiyalarining yangilanishi hisobiga 2021 yilda tashqi savdo hajmining 2019 
yildagi inqiroz davrigacha bo’lgan miqdorlarga yetkazish prognoz qilinmoqda. 
2021-2023 yillarda jalb qilinayotgan investitsiyalar hajmini sanoat, qishloq xo’jaligi 
sohalaridagi va yirik infratuzilma loyihalarini amalga oshirishga qaratilgan ustuvor 
yo’nalishlarni saqlab qolgan holda inqirozgacha bo’lgan davr ko’rsatkichlariga 
yetkazish prognoz qilinmoqda. 
2021 yilda Davlat byudjeti daromadlarining tarkibida byudjetga tushayotgan 
umumiy tushumlarning 42,4 foizini ta’minlovchi bilvosita soliqlar ulushi oshib 
bormoqda. 
Bilvosita soliqlar tushumining asosiy qismi (75,1%) QQS va aksiz solig’i 
tushumlarining ortishi hisobiga ta’minlanadi. QQS bo’yicha tushumlar 47,0 trln 
so’m miqdorida prognoz qilinmoqda, o’sish sur’ati joriy yil kutilayotgan tushumga 
nisbatan 50,6% ni tashkil etadi. 
2021 yilda Davlat byudjeti xarajatlari 165 879 mlrd so’m miqdorida 
tasdiqlangan, bu YaIMning 24,1 foizi miqdori tashkil etib, 2020 (20,1 foiz) yilga 
nisbatan qariyb 4 foizga ko’p. Sog’liqni saqlash sohasiga – 19 648 mlrd so’m 
ajratilgan. 2021 yilda koronavirus pandemiyasiga qarshi kurashish va vaksina sotib 
olish uchun. COVID-19 pandemiyasi inqirozi barcha mamlakatlarda ijtimoiy 
himoya muammolarini kuchaytirdi. Aholini qo’llab-quvvatlash choralarida ijtimoiy 
zaif toifalarni qo’llabquvvatlash byudjet xarajatlarining dolzarb masalalariga 
aylandi. Ijtimoiy himoya xarajatlari – 10 244,7 mlrd so’m.

---

12 
2021 yilda oilalarni ijtimoiy nafaqalar bilan qamrab olishning o’sishi davom 
etadi. Ijtimoiy nafaqa oladigan kam ta’minlangan oilalar soni 2020 yil boshiga 
nisbatan 2 baravarga ko’payadi. 
Birinchi marta byudjetda chin etimlarni uy-joy bilan ta’minlash maqsadida 50 mlrd 
so’m ajratilishi ko’zda tutilgan. Shu munosabat bilan, chin yetimlarni uy-joy bilan 
ta’minlashning yangi tartibi ishlab chiqiladi va unga murojaat yetuvchilar ro’yxati 
tuziladi. 
2021 yilda iqtisodiyotni bosqichma-bosqich tiklanishi Konsolidatsiyalashgan 
byudjet taqchilligi 37 534,2 mlrd so’m miqdorida prognoz qilinmoqda (YaIMga 
nisbatan 5,4%). Jami davlat qarzi 2021 yil yakunida 28,3 mlrd AQSh dollari 
miqdorida bo’lishi prognoz qilinmoqda (YaIMga nisbatan 45,3%). O’sish 
dinamikasiga qaramay davlat qarzi mo’’tadil bo’lib, makroiqtisodiy barqarorlikka 
xavfsiz darajada qolmoqda. 
2021 yil yakuniga davlat tashqi qarzi 25,7 mlrd AQSh dollari hisobida 
prognoz qilinmoqda, shundan 18,6 mlrd AQSh dollari – O’zbekiston Respublikasi 
nomidan (O’zbekiston Respublikasi Hukumati) va 7,1 mlrd AQSh dollari – 
O’zbekiston Respublikasi kafolati ostida jalb qilingan
5
. 
5
https://review.uz/uz/post/opublikovano-izdanie-byudjet-dlya-grajdan-na-2021-god 

---

13