Toshkent moliya instituti mikroiqtisodiy

Odamlar har doim ham ratsional emaslar

Iqtisodiy nazariya odamlami ma’lum xususiyatiga qarab joylashtiradi, ba’zida u Homo ekonomicus deb ataladi. Bu tur a’zolari har doim ratsionaldir. Firma menejeri sifatida ular foydani maksimallashtiradi, iste’molchi sifatida ular naflilikni maksimallashtiradi. Ular duch keladigan to‘siqlami inobatga olib, ular ratsonal ravishda barcha daromadlami va xarajatlami taqqoslaydi va har doim eng munosib yo‘lni tanlaydilar.

Haqiqiy insonlar Homo sapienslardir. Garchi ular ko‘p jihatdan ratsional insonga o‘xshasa ham, iqtisodiy nazariyadagi tejamkor insonlar ancha murakkab hisoblanadi. Ular ta’sirchan, sarosimaga tushuvchi, emotsional va kaltabin bo‘lishadi. Odam filer yuritishidagi bu kamchiliklar psixologlar uchun asos bo‘lib hisoblangan lekin yaqingacha ularga e’tibor berishmagan.

Iqtisodiyot va psixologiya chegaralarini birinchilardan bo‘lib o‘rgangan Gerbert Simon odamlarga ratsional maksimalistlar sifatida emas, balki qoniquvchilar sifatida qarashni taklif qilgan. Har doim eng yaxshi yo‘nalishni tanlagandan ko‘ra, ular shunchaki yaxshi ho‘lgan qaromi qabul qilishadi. Shunmgdek, boshqa iqtisodchilar odamlar faqat “ratsionalga yaqin” yoki ular cheklangan ratsionallikka ega deb taxmin qilishadi.

Odamlar qarorlar qabul qilish izlanishlari odamlar qiladigan doimiy xatolami ochishga harakat qildi. Quyida ba’zi topilmalar:

• 
  0‘ziga ishonuvchi insonlar. Tasavvur qiling, sizga bir nechta sonli savollar berishdi. Masalan: BMT tarkibidagi Afrika davlatlari soni, Shimoliy Amerikadagi eng baland tog‘ning balandligi va hokazo...
  
• 
  Odamlar jonli kuzatuvdagi kichik sonlarga juda katta e’tibor berishadi. Tasavvur qiling, siz X markadagisi.
  
• 
  mashinani sotib olishni rejalashtiryapsiz. Siz uning ishonchliligini bilish uchun X markadagi mashinaning 1000 ta egalari tomonidan ko‘rib chiqllgan xaridor hisobotini o‘qiysiz. Keym siz X markadagi mashinasi bor do‘stingiz yoniga borasiz va u sizga uning mashinasi bo‘lmag‘ur ekanini aytadi. Do‘stingizni fikriga qanday munosabat bildirardingiz? Agar siz ratsional fikrlasangiz, siz u faqat sizning sinov ko‘rsatkichlaringizni 1000 ta dan 1001 ta ga ko‘paytirganiga tushinib yetasiz. Lekin do‘stingiz hikoyasi ishonarli bo‘lgani uchun siz qaror qabul qilishda bunga ko‘proq e’tibor berasiz.