Toshkent moliya instituti mikroiqtisodiy

Adolat haqida qayg'uradigan insonlar

Insonlar fe’l-atvorini tushunishda ultimatum o‘yin deb ataluvchi tajribani misol qilib ko‘rsatamiz. 0‘yin bunday bo‘lsin: 2 nafar ko‘ngillilarga (bir-biriga mutlaqo begona bo‘lgan) bir o‘yin o‘ynashni va umumiy holda 100$ yutib olishlari mumkinligi aytiladi. 0‘yin ko‘ngiHilami A o‘yinchiga va В o‘yinchi rollariga belgilash uchun tanga tashlash bilan boshlanadi. A o‘yinchining vazifasi 100$ ni o‘zi va boshqa ishtirokchi o‘rtasida taqsimlashni takiif etishdir. A o‘yinchi o'zmmg taklifini bildirgandan so‘ng, В o‘yinchi bunga rozi boiadimi yo‘qmi qaror qiladi. Agar В o‘yinchi taklifni rad etsa, ikkala o‘yinchi ham hech narsasiz qolishadi. Ikkala holatda ham o‘yin tugaydi.

Davom etishdan avval shoshmang va siz bu vaziyatda nima qilishingizni o‘ylab ko‘ring. Agar A o‘ymchi boiganingizda 100$rri qanday boiishni takiif etardingiz? Agar В o‘yinchi boiganingizda qanday taqsimotga rozi boiardingiz?

Odatdagi iqtisodiy nazariyalar bu vaziyatdagi ratsional odamlami yirik maksimalistlar deb taxmin qilishadi. Bu taxmin oddiy bashoratga olib keladi: A o‘yinchi o‘zi 99$ va В o‘yinchi 1$ olishini takiif etishi lozim va В o‘yinchi taqsimotga rozi boiishi lozim. Bitta taqsimot bajarilgandan so‘ng, В o‘yinchi toki undan nimadir olishni bilsa, uni qabul qilishga imkoni mavjud boiadi. Bundan tashqari A o‘yinchi taqsimotga rozi boiish В o‘ymchinmg foydasiga ekarrini biladi va A o‘yinchida 1$ dan ko‘p takiif qilishga sabab yo‘q. 0‘yin nazariyasinmg tilida (17-bobda yoritilgan) 99-1 taqsimot bu Nash muvozanati hisoblanadi. Tajribali iqtisodchilar to‘g‘ri odamlardan ultimatum o‘yinni o‘ynashni so‘rashganlaridan beri natijalar bu bashoratdan farqlanadi. В rolidagi insonlar odatda ularga faqatgina 1$ berishgani yoki shunga o‘xshash kam mablag¹ berishgani uchun taqsimotni rad etadi. Buni oldindan bilib A o‘yinchi rolidagi insonlar В o‘yinchiga 1$ dan ko‘proq berishni taklif etadi. Ba’zi insonlar 50-50 taqsimlashni taklif etadi, lekin A o‘ymchilar ko‘proq o‘zlariga ko‘proq qismni olib qolib, В o‘ymchiga 30$ yoki 40$ mablag¹ lar taklif qilishadi. Bu vaziyatda В oVmchi bu taqsimotga rozi boMishadi.

Bu yerda nima yuz berayapti? Buning tabiiy izohi shuki insonlami adolatlilikning ba’zi tug‘ma tuyg‘ulari boshqaradi. 99-1 taqsimoti ko‘pchilik odamlar uchun juda nohaqlikdek tuyiladi va buni rad etishadi, xatto o‘zlarinmg zarariga ishlasa ham. 70-30 taqsimoti ham hanuz adolatsizlikdek, lekin bu unchalik adolatsizlik emas va bu ulaming normal shaxsiy manfaatlarini to‘xtatishga majburlaydi.

Xo‘jalik va firmalar tabiatidagi bizning har tomonlama izlanishimizda adolatlilik tug‘ma tuyg‘usi hech qanday rol o‘ynamaydi. Lekin ultimatum o‘yini natijalari balkim shunday bo‘lishi kerakligini taklif qiladi. Masalan, 18-19 boblarda biz qanday qilib ish haqi ishchi kuchi talabi va taklifi orqali belgilanishmi ko‘rib chiqdik. Ba’zi iqtisodchilar firmalar ishchilariga pul to‘lash adolatliligini rasmda ham kiritilishini taqdim etishgan. Shu sababli firmalarda yil juda foydali bo‘lganida, (B o‘ymchi kabi) ishchilar mukofot pullarini kutishlari mumkin. Xattoki standart muvozanat buni ko‘rsatmasa ham. (A o‘yinchi kabi) firmalar adolatlilik uchun ishchilariga o‘matilgan muvozanat maoshdan ko‘proq berishlari haqida qaror qilishi mumkin. Ishchilar firmalami ishlashni sekinlashtirish, ish tashlash yoki vandalism bilan jazolashga harakat qiladi.