Toshkent moliya instituti mikroiqtisodiy

9.5.Siyosiy iqtisodiyot

Aytib o‘tilganiday, bozomi hukumat ta’sirisiz qoldirish har doim ham qoniqarli resurs taqsimotiga olib kelmaydi. Biz bozor natijalarini nohaq yoki samarasiz deb baho berganimizdagina, hukumatning aralashishi va vaziyatni yaxshilashi o‘rinll bo‘lishi mumkin. Faol hukumat tarafdori bo‘lishdan oldin, biz uning nomukammal tashkilot ekanligini yodda tutishimiz lozim. Siyosiy iqtisodiyot esa shu hukumatni qanday ishlashini iqtisodiy metodlar orqali o‘rganadi.

Kondorsetning ovoz berish paradoksi

Ko‘pgina yetakchi jamiyatlar demokratik asoslarga tayanib siyosatni olib borishadi. Masalan, shahar ikki joydan qaysi biriga park qurishni tanlaydigan bo‘lsa, eng ko‘p ovoz olgan joyda shu park quriladi. Shunga qaramay, ko‘pgina siyosiy muammolaming yechimi 2 tadan ko‘p bo‘ladi, va park qurish muammosiga to‘girlaydigan bo‘lsak, qurish mumkin bo‘lgan joylar juda ko‘p bo‘ladi. Bu holatda, 18-asming mashhur siyosat nazariyachisi Markis de Kondorset aytib o‘tganiday, demokratiya ba’zida eng ma’qul natijaga erishaman deb muammolarga yuz tutishi mumkm.

Masalan, sodir bo‘lishi mumkm bo‘lgan 3 xil natija bor: A,В va C, yana jadvalda ko‘rsatilganiday o‘z afzalliklariga ega bo‘lgan 3 xil ovoz beruvchllar bor. Bizning shahar hokimi shu uch kishining afzalliklarini butun jamiyat afzalligi sifatida ko‘rib chiqmoqchi. U nima qilishi kerak?

Birinchi bo‘lib u juft natijalami ovozga qo‘yishi mumkin. Agar u В va С ni ovozga qo‘ysa va 1 va 2 , В ni tanlashsa, В natija ustunlikga ega. Agar u A va С ni ovozga qo‘ysa va 1 va 3, A ga ovoz bersa, A ustunlikga ega. Natijalarga nazar tashlansa, A Bdan ustun, В esa С dan

Kondorset paradoksi

2 Шг

1 tor

3 шг

Saylovfar foizi Birinchi tanlov Dddnchi taniov Uchinchi tanlov

35

A

6

С

A

ustun, demak A aniq ovoz beruvchilaming ustunlikka ega bo‘lgan xohishi.

Lekin, tasavvur qilingki, keyinchalik hokim ovoz beruchilardan A yoki С ni tanlashni so‘rasa, va bu holda 2 va 3 С ga ovoz berishdi, С bu holatda ustunlikka ega. Shunday qilib juftlikda soralgan savolda, A В dan ustun, В esa С dan ustun, С esa Adan ustun. Odatda biz afzalliklami ketma-ketlik (transitivity) turishini kutamiz, masalan: A В dan ustun, В esa С dan ustun, va ikkisi A ni С dan ustunligini ko‘rsatadi. Kondorset paradoksi esa aynan shu xususiyatlami demokratik yo‘l bilan qabul qilingan naijalarda har doim ham kuzatilmaydi deb takidlaydi. Juftlik bilan berilgan ovozlar ba’zi hollarda jamiyat uchun ketma-ketlikda tuzulgan afzalliklami kelib chiqaradi, ammo bizning holatimizda bu noto‘g‘ri yo‘ldir.

Kondorset paradoksining ma’nolaridan biri, ketma-ketlikni tuzilishi, berilgan ovozlar natijasiga ta’sir ko‘rsatishidadir. Agar hokim birinchi bo‘lib ovozga A va В ni qo‘ysa, va keyin yutganini С bilan ovozga qo‘ysa С g‘olib chiqadi. Ammo birinchi bo‘lib В va С ni ovozga qo‘yilsa, va keyinchalik yutganini A bilan birga ovoz berishga qo'ysa, A yutadi. Va shunga o‘xshash hollar, birinchi A va C, keyin esa В bo‘lsa, shahar В ni tanlaydi.

1 JADVAL

kondorset paradoksi Agar ovoz bemvchilarda A, В va С chicjuvchilar ustidan shunday afzalliklarga ega bolsa, unda A В dan ustun keladi, B, Cdan ustun keiadi va C, A dan ustun keladi.

Arrovning imkonsizlik teoremasi



Kondorset paradoksi ikki xulosaga ega. Birinchisi, muammo ikkidan ortiq natijaga ega bo‘lsa, ketma-ketlikni qay tarzda tuzilishi demokratik ovoz berishning yakuniy natijasiga katta ta’siri bor. Ikkinchisi esa, o‘zi ovoz beruvchilaming asosiy qismi (ko‘pchilik) bizga jamiyatni rostan nimani istashini aytib bermaydi.

Siyosatchilar Kondorset paradoksini bilishganidan so‘ng, mavjud ovoz berish sistemasi va ulaming yangilarini o‘ylab topish ustida ko‘pgina tadqiqot ishlarini olib borishdi. Masalan, hokim juft natijalami tanlash usulini o‘miga natijaga baho usulini qo'Hasa bo‘ladi. Bu usulda, har bir ovoz bemvchi eng yoqmagan natijasiga 1 ball beradi, eng yoqmaganidan bitta oldin turadiganga 2 ball, undan yana bitta oldm turadiganga 3 ball va davom etaveradi. Ovoz berishni yakunida jami eng ko‘p ball yig'gan natija yutib chiqadi. Jadvalda ko‘rsatilganidek В ballar hisobi bilan eng ma’qul natija deb topiladi. Bunday ovoz berish usuli 18 asrda yashagan fransuz matematigi va siyosiy teoretigi Bordaga tegishli bo‘lib “Borda sanog‘i” deb ataladi. Bu usul odatda sport komandalariga ovoz berishda qo‘llanadi.

1951-yil ingliz iqtisodiyotchisi Kenet Arrov, “mukammal ovoz herish usuli mavjudmi?” degan savolni o‘zming “Ijtimoiy tanlov va individuallaming qadriyatlari” kitobida yozib o‘tgan. Kitobning boshi, Arrovning mukammal ovoz berish usuli qanday bo‘lishi kerakligi haqidagi fikri bilan boshlangan. U individuallaming jamiyatda ustunlikga ega bo‘lgan afzalliklar bor deb faraz qiladi. Va u jamiyatni ovoz berish usuli bilan bir necha shartlami qondirishi kerakllgini faraz qiladi:

• 
  Yakdillik: barcha A ni В dan ustun ko‘rsa, A В ni yutishi.
  
• 
  Ketma-Ketlik: A Bdan ustun, В Cdan ustun, va A С dan ustun bo‘lishi.
  
• 
  Bo‘gliq bo‘lmagan altemativalami erkinligi: baho berishda, A va В ning tanlovi, uchmchi (C) natija borligiga bog‘liq bo‘lmasligi zarur.
  
• 
  Diktatorlaming bo‘lmasligi: boshqalar xohish istagiga ta’sir ko‘rsata oladigan odam bo‘lmasligi zarur.
  

Yuqoridagilaming barchasi istalgan shartlardek tuyiladi. Lekin Arrov, matematik va rad qilib bo‘lmaydigan yoMlar bilan bunday shartlami barchasini qondiradigan ovoz berishi usuli mavjud emasligini isbotlab beradi. Bu xulosa Arrovning imkonsizlik teoremasi deb ataladi.

Matematiklar Arrovning teoremasini isbotlashlari bu kitob mavzusidan chetroq, lekin biz teorema nima uchun to‘g‘riligini bir nechta misollar orqali ko‘rishimiz mumkin. Biz ko‘pchilik qoidasi muammosini ko‘rdik va Kondorsetning paradoksi bu qoidani noto‘g‘ri ekanligini natijalar orasida ketma-ketlik yo‘qligi bilan ko‘rsatdi.

Yana bir boshqa misol, Borda muvafaqqiyatsizliklami, erkin bog‘liq bo‘lmagan altemativalami qondirish uchun deb biladi. Bordaning usuli qo‘llanganida, В ni 9.5-jadvalda yutib chiqishini ko‘ramiz. Lekin, faraz qiling, С alternative sifatida birdan yo‘q bo‘lib qoladi. Shunda Borda usulida sanalsa yana bir altemativasi mavjud bo‘lmagan A va В ni solishtiradi va bu holda A yutib chiqadi. Shuning uchun ham С ni olib tashlanishi baholashga ta’sir ko‘rsatadi. Buning sababi, baholash usulida qanchalik ko‘p altemativalar bo‘lsa, ular yig‘gan ballar ham shuncha katta bo‘ladi.

Arrovning imkonsizlik teoremasi juda chuqur va chigal natijadir. Unda demokratiyani, hukumat tuzulishi sifatida yomonligi yozilmagan. Ammo teoremada individuallaming xohish-istaklarini inobatga olgan holda qilinadigan barcha ovoz berish sistemalari, noto‘g‘ri jamiyat mexanizmi deb ta’kidlanadi.

Arrovning teoremasiga qaramasdan, ovoz berish ko‘pchilik jamiyatlarda o‘z yurtboshini tanlashda, muhim qonunlami qabul qilishda ishlatiladi. Hukumatni o‘rganib chiqishdagi keyingi qadam, bu hukumatni ko‘pchllik boshqaruvini ishlashini ko‘rib chiqishdir. Demokratik jamiyatda, qonunlami kim qabul qiladi? Ba’zi hollarda demokratik boshqaruv bu savolga juda oddiy javob beradi.

Faraz qiling, jamiyat armiyaga yoki parklarga o‘xshash, ijtimoiy ishga pul ajratishga qaror qildi. Har bir ovoz beruvchi o‘ziga yarasha mablag‘i mavjud va u natijalar orasidan o‘ziga eng ma’qul boMgan natijani tanlaydi va shu tariqa, biz ovoz beruvchiiami katta mablag‘ ajratuvchilar va kam mablag‘ ajratuvchilarga bo‘lsak bo‘ladi. Pastdagi kalonnalarga nazar tashlang. Unda 100 ovoz beruvchilar, 0 dan 20 milliard orasida mablag' ajrata olishi tasvirlangan. Berilgan afzalliklar bo‘yicha demokratiya qanday natijani ko‘rsatadi?

Mashhur tadqiqot natijasi 0‘rta ovoz beruvchi teoremasiga asosan, chiqariladigan qonunlami asosiy qismi aynan shu mablag‘ ajratuvchilaming o‘rta mablag‘ ajratadigan ovoz beruvchilarga tegishli bo‘ladi. 0‘rta ovoz beruvchi taqsimotning qoq o‘rtasida joylashgan bo‘lishadi. Olgan misolimizda, taqsimotni oxiridan yoki boshidan 50 ta ovoz beruvchini sanab ko‘ring, va siz ulami 10 milliard dollar ajratishayotganini ko‘rasiz. Aksincha, taqsimotni hisoblab chiqsak o‘rta arifmetik qiymati 9 milliard dollarga tengligini va taqsimotda eng ko‘p uchraydigan ovoz beruvchilar turi 15 milliard dollarlik ovoz beruvchilardir.

0‘rta ovoz beruvchi ustunlikka ega, chunki ular ustunlikga egalik qilishni ikki tomonli poygasini yutishadi. Misolimizda, ikki xil odamlar mavjud: 1) 10 mlrd dan ortiq mablag‘lilar va lOmlrd dan kamini

xohlovchilar. Agar kimdir 10 mlrd o‘miga 8mlrdni tanlasa, qolgan lOmlrd dan ortiq bermoqchi bo‘lganlar lOmlrd ga tushishadi va o‘rta ovoz beruvchi boiadi. 2) Aksincha kimdir 12 mlrdni takiif qilsa, qolgan 10 mlrddan kam bermoqchi bo‘lganlar 10 mlrdga ko‘tarillshadi. Bulaming ikkisida ham ko‘rib chiqqanimizday o‘rta ovoz beruvchilar ko‘pchilikni tashkil qilishadi.

1 Rasm

Bu rasm qay darajada 100 sayiovcJnning afzaJ byudjetlarini 5 varianti orasida taqsimlanishmi ko’rsatadi, 0 dan 20 mlrd. $ oralig’ida o’zgartiradi Agar jamiyat ko’pchilik saylovchi o’rtasida tanlov qilsa (kimki ba yerda 10 mlrd $ni afzal ko’rgan) ishlab chiqarish ko'rsatkichlarini belgilab beradi.

Kondorset ovoz berish paradoksi haqida o‘ylayotgan bo‘lsangiz, yuqoridagi holatda har bir odam bir paytda qatorda o‘zining ajrata oladigan mablag‘iga ega va bu paradoksni keltirib chiqarmaydi. 0‘rta ovoz beruvchining eng yoqtirgan natijasi qolganlamikidan ustun.

Bu teoremani bir tomoni mavjuddir. Masalan, hukumatda ikkita siyosiy partiya o‘rta ovoz beruvchilami ular tomondagi sonini ko‘paytirishga intilganida sodir bo‘ladi. Demokratik partiya va Respublikachilar partiyasi misolida oladigan bo‘lsak, Demokratlar 15 mlrd liklar tarafdori bo‘lib chiqdi, Respublikachilar 10 mlrd liklami tarafdori bo‘lib chiqdi. Yuqorida ko‘rganimizday o‘rta ovoz beruvchilar (lOmlrd) ko‘pchilikni tashkil qilishdi va Demokratlar o‘zining 15 mlrd ni 10 mlrdga tushiradi. Hayotda ham xuddi shunday, siyosiy partiyalar o‘rtahol aholini tarafini olishga harakat qilishadi.

Yana bir holat mavjuddir. Unda, ovoz beruvchilami ikki xili mavjud. Masalan, pulni park qurishga sarflashni xohlovchilar 40% va pulni umuman sarflanishini xohlamaganlar 60%. Bu holatda, o‘rta ovoz beruvchilar mavjud emas. Demokratiyada ham shunday, kompramisga kelish o‘miga, ko‘pchilik qoidasi qoilaniladi va o‘rta ovoz beruvchilar har doimgday o‘zi istaganiga erishishadi.