Toshkent moliya instituti mikroiqtisodiy

1 b

AY= AG ATa

1-Ь(Ы)+пГ l-b(l-t) + m’

Agar davlat xarajatlari va avtonom soliqlar bir xil miqdorga ko‘paysa muvozanatli ishlab chiqarish hajmi shu miqdorga teng yoki undan kamroq summaga ko‘payadi. Buni balanslashgan byudjet multiplikatori deb yuritiladi. Balanslashgan byudjet multiplikatori birga teng yoki undan kichikroq boMadi.

Davlat xarajatlari o‘zgarishidan yuzaga keladigan multiplikativ samara soliqlar pasayishidan olinadigan multiplikativ samaradan kattaroq boMadi. Bu holat davlat xarajatlarining daromadlar va is’temol hajmiga ta’siri (soliqlar o‘zgarishi ta’siriga nisbatan) kuchliroq ekanligi oqibatidir.

Ushbu farq fiskal siyosat vositalarini tanlashda muhim rol o‘ynaydi. Agar hukumat davlat sektorini kengaytirmoqchi hoMsa, davriy pasayishni tugatish uchun o‘z xarajatlarini oshirishi, inflyatsiyani cheklash uchun esa soliqlami oshirishi maqsadga muvofiq boMadi.

Aksincha, fiskal siyosat davlat sektorini cheklashga qaratilgan bo‘Isa, davriy pasayish sharoitida soliqlami kamaytiradi, davriy ko‘tarilish paytida esa davlat xarajatlarini oshirish maqbul yo‘l hisoblanadi.

5. 
   Diskret va nodiskret fiskal siyosat. Byudjet taqchilligi va ortiqchaligi
   

Hukumatning bandlik darajasi, ishlab chiqarish hajmi, inflyatsiya sur’atlari va to‘lov balansi holatini o‘zgartirishga yo‘naltirilgan maxsus qarorlami qabul qilishi natijasida davlat xarajatlari, soliqlar va davlat byudjeti qoldig‘ini maqsadli o‘zgartirilishi diskret fiskal siyosat deyiladi. Diskret fiskal siyosat yuritilganda iqtisodiy pasayish davrida jami talabni rag‘batlantirish uchun davlat xarajatlarini oshirilishi va soliqlami kamaytirilishi natijasida davlat byudjeti kamomadi yuzaga keltiriladi. 0‘z navbatida davriy ko‘tarilish paytida byudjet ortiqchaligi yuzaga keltiriladi.

Diskret fiskal siyosat iqtisodiy tebranishlami yumshatishda muhim rol o‘ynasada, uning ayrim kamchiliklari mavjud. Bu, avvalam bor, vaqt oraliqlari bilan bog‘liq. Ya’ni iqtisodiyotda pasayish yoki inflyatsion zo‘riqishning paydo bo‘lishi, bu holatlami aniqlash yuzaga kelgan muammolami hal etish uchun davlat xarajatlari va soliq tushumlarini o‘zgartirish borasida qaror qabul qilish, bu qaror bajarilishini ta’minlash jarayonlarining har biri o‘rtasida ma’lum vaqt o‘tadi.

Bu vaqt davomida iqtisodiy vaziyat o‘zgaradi va ko‘rilgan chora- tadbirlar ko‘tilgan natijani bermasligi mumkin. Shu tufayli davriy tebranishlami avtomatik tarzda yumshatib turish mexanizmini yaratish zarurati yuzaga keladi.

Nodiskret fiskal siyosat - davlat xarajatlari, soliqlar va davlat byudjeti qoldig‘ini avtomatik o‘zgartirishni ko‘zda tutadi. Nodiskret fiskal siyosat o‘matilgan barqarorlashtirgichlarga asoslanadi. Rivojlangan davlatlarda o‘matilgan barqarorlashtirgichlari rolini progressiv soliq tizimi, davlat transfertlari tizimi va foydada ishtirok etish tizimi o‘ynaydi. Nodiskret fiskal siyosat davriy tebranishlami

yumshatish uchun hukumatning bevosita aralashuvini talab etmaydi. Davriy pasayish sharoitida daromadlar pasayishi tufayli soliq stavkalari pasayadi. Bu esa jami talabning oshishiga, ishlab chiqarishni kengaytirishga rag‘batni yuzaga kelishiga olib keladi. Shuningdek pasayish davrida davlat transfertlari, jumladan ishsizlik nafaqasi to‘lovlari miqdori oshadi. Bu holat ham jami talabni oshirib, jami taklif hajmini oshishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

Iqtisodiy yuksalish davrida ortiqcha talab iqtisodiyotga inflyatsion ta’sir ko‘rsatayotgan sharoitda daromadlar darajasi oshishi bilan soliqlar stavkalari pasayadi va bu jami talabga cheklovchi ta’sir ko‘rsatadi. Ayni paytda davlat xarajatlari (ishsizlarga nafaqalar, davlat transfertlarining bir qancha turlar) ham pasayadi. Ammo nodiskret fiskal siyosat vositalari iqtisodiy tebranishlami to‘liq yumshatish imkonini bermaydi va u diskret fiskal siyosat yuritishni inkor etmaydi.

I
Davriy pasayish bosqichida soliqlar avtomatik pasayishi, davlat transfertlarining oshishi natijasida byudjet taqchilligi kelib chiqadi.
qtisodiyotning o‘matilgan barqarorligi darajasi davriy byudjet taqchilligi va ortiqchaligi miqdorlariga bogMiq. Davriy taqchillik (ortiqchalik) iqtisodiy faollik pasayishi (oshishi) sharoitida soliq tushumlarining avtomatik kamayishi (oshishi) va davlat xarajatlarining avtomatik oshishi (kamayishi) natijasida yuzaga keladigan davlat byudjeti taqchilligi (ortiqchaligi)dir.

Davriy yuksalish bosqichida soliqlar avtomatik ko‘payishi va davlat xarajatlarining kamayishi natijasida byudjet ortiqchaligi paydo bo‘ladi. Davlat xarajatlari o‘zgarmas bo‘lgan sharoitda ham byudjet taqchilligi va ortiqchaligi mavjud boiishi mumkm. Davriy taqchilllk va ortiqchalik miqdorlari soliq va byudjet funksiyalari grafiklarining “tikligiga” bog‘liq. Soliq funksiyasi T ning egilish burchagi chegaraviy soliq stavkasi t ning miqdoriga bog'liq. t qancha yuqori bo‘lsa T chizig‘i shuncha tik bo‘ladi. Davlat byudjetidan beriladigan transfertlar hajmi o‘zgarishining daromadlar o‘zgarishiga bog‘liqligini xarakterlovchi у koeffitsiyent qancha kichik boisa, G chizigi ham shuncha tik boiadi. Demak daromad oshgani sari byudjetga soliq toiovlari oshaveradi, byudjetdan transfert toiovlari esa kamayadi.

Davlat xarajatlari daromadga bogiiq boimagan o‘zgarmas miqdor boiganda t qanchalik katta boisa T chizigi shuncha tik va iqttisodiyotning o‘matilgan barqarorligi darajasi ham shunchalik yuqori boiadi. Ammo iqtisodiy o‘sishnmg ta’minlash vazifasi T va G chiziqlarini yotiqroq boiishini taqozo etadi.

0‘matilgan barqarorlashtirgichlar muvozanatli YaMM hajmini, uning potensial hajmi darajasi atrofida tebranishi sababini toiiq tugatmaydi va ishlab chiqarishning har qanday darajasida mavjud boiishi mumkin.

Toiiq bandlikni ta’minlagan diskret fiskal siyosat yuritilishi natijasida davlat byudjetining tarkibiy taqchilligi (ortiqchaligi), ya’ni toiiq bandlik sharoitida byudjet xarajatlari (daromadlari) va daromadlari (xarajatlari) o‘rtasidagi farq yuzaga keladi.

Davriy taqchlllik ko‘pincha davlat byudjetining haqiqiy taqchilligi va tarkibiy taqchlllik farqi sifatida baholanadi.

Davlat byudjeti kamomadini moliyalashtirish usullari:

1. 
   Pul-kredit emissiyasi;
   
2. 
   Davlat zayomlarini chiqarish;
   
3. 
   Davlat byudjetiga soliq tushumlarini ko‘paytirish.
   

Davlat byudjeti kamomadi pul chiqarish orqali qoplanganda muomalada pul massasini ko‘paytirish mflyatsiyaga olib keladi.

Inflyatsiya darajasi oshganda Oliver-Tanzi samarasi paydo bo‘ladi. Ya’ni, soliq to‘lovchilar tomonidan davlatga to‘laydigan soliqlar to‘lovini atayin kechiktirish hollari yuzaga keladi. Bu esa davlat byudjeti kamomadi oshishiga olib keladi. Byudjet taqchilligi tufayh davlat xususiy ishlab chiqaruvchilardan tovarlar va hizmatlar sotib olsa-yu, lekin ular to‘lovlami kechiktirsa, xususiy ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlari narxlarini oldindan oshirib qo‘yishadi. Bu esa inflyatsiyaning oshishiga olib keladi.

Agar davlat byudjeti taqchilligi davlat zayomlarini chiqarish orqali moliyalashtirilsa, ular sotilishi natijasida pulga talab oshadi. Bu esa o‘z navbatida foiz stavkasini ko‘tarilishiga olib kelishi mumkin. Oqibatda investitsiya xarajatlari, sof eksport hajmi va qisman iste’mol xarajatlari kamayadi. Pirovardida siqib chiqarish samarasi ro‘y beradi va u fiskal siyosatning rag‘batlantiruvchi samarasini zaiflashtirib qo‘yadi.

Byudjet taqchilligini moliyalashtirishning bu usuli noinflyatsion usul hisoblansada inflyatsiya xavfini ma’lum muddatga kechiktiradi xoios. Chunki muddati yetgan zayomlami sotib olish bilan davlat muomaladagi pul massasini ko‘paytiradi. Bu esa o‘z navbatida, baholar darajasining ko‘tarilishiga sabab boMadi. Soliq tushumlarini ko‘paytirish byudjet taqchilligini moliyalashtirishning uchinchi yoMi boMib, u uzoq muddat talab etadigan soliq islohoti o‘tkazilishini talab etadi. Bu islohotiar soliq bazasini kengaytirish, soliq stavkalarini kamaytirish, soliq yukini ishlab chiqaruvchilardan ko‘proq mulk egalari va mulkdan foydalanuvchilar zimmasiga o‘tkazish orqali soliqlar tushumini ko‘paytirishni ko‘zda tutadi.

Byudjet ortiqchaligini kamaytirish usullariga muomaladagi pul mablagMarini olib qo‘yish va davlat qarzlarini toMash kiradi.

Davlat qarzlarini toMash nominal daromadlar va muomaladagi pul massasini oshirib, baholar darajasining yanada oshishiga olib kelishi mumkin. Shu tufayli byudjetdagi ortiqcha mablagMami muzlatib qo‘yish byudjet kamomadini pasaytirishning nisbatan noinflyatsion usulidir.

Byudjet taqchilligi asosan noinflyatsion usuilar bilan, ya’ni davlat obligatsiyalari chiqarish hamda xususiylashtirishdan tushgan mablagMar hisobiga moliyalashtirilmoqda. Respublikamizda o‘tkazilayotgan soliq- byudjet siyosati makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlab turish, ustuvor tarmoqlami investitsiyalash, ta’lim sohasini jadal rivojlantirish, aholini ijtimoiy himoya qilish maqsadlariga qaratilib kelinmoqda.

Nazorat savollari

1. 
   Davlat byudjetiga ta’rif bering va uning xarajatlari tarkibini sanab о‘ting.
   
2. 
   0‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlarida qanday o‘zgarishlar ro‘y bermoqda?
   
3. 
   Soliqlaming funksiyalariga izoh bering. Mamlakatimizda soliq siyosati qaysi maqsadlarga qaratilgan?
   
4. 
   Sohq islohotlarining asosiy yo‘nalishlarini tushuntirib bering.
   
5. 
   Davlat byudjeti nimalarga bog‘liq holda vujudga keladi va rivojlanadi?
   
6. 
   Davlat byudjeti deb nimaga aytiladi?
   
7. 
   Davlat byudjeti qanday funksiyalami bajaradi?
   
8. 
   Davlat byudjetining taqsimlash va nazorat funksiyalari qanday
   

xarakterli xususiyatlarga ega?

9. 
   Davlat byudjetining daromadlari o‘z manbalariga ko‘ra qanday
   

guruhlarga bo‘linadi?

10. 
    To‘g‘ri (bevosita) va egri (bHvosita) soliqlaming tarkibi nimalardan iborat?
    

1.