Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

Tahlil fanining iqtisodiy matematika fani bilan bog‘liqligi.
Tahlil, iqtisodiy matematika fani bilan mikro k o iam d a faoliyat 
samaradorligi va natijaviyligini analitik, tahliliy modelini yaratishda, 
matematik algoritmini shakllantirishda uzviy aloqada boiadi.
Yuqorida qarab chiqilgan korrelyatsion, regression, determinant, 
logorifmlar, nazariy o‘yin, integral usullari tahlilda keng qoilaniladigan 
usullar qatoriga kiradi.
Tahlil fani shuningdek moliya, 
investitsiya, soliqlar va soliqqa 
tortish, makro va mikro iqtisodiyot, muhandislik fanlari bilan ham uzviy 
aloqada b o iad i.
1,8. Moliyaviy tahlil subyektlari (haqiqiy va bo‘lg‘usi investorlar,
kreditorlar, mahsulot yetkazib beruvchilar, xaridorlar, xodimlar,
shuningdek, hukumat muassasalari, vazirliklar, idoralar,
jamoatchilik va boshqa manfaatdor foydalanuvchilar) va ularning
qiziqishlari
Moliyaviy tahlil subyektlariga tahlilchilaming keng qamrovli guruhi 
kiritiladi. Ulami shartli ravishda ichki va tashqi subyektlarga b o iish
mumkin. Ichki tahlil subyektlariga faqat shu firma, kompaniya xodimlari 
kirsa, tashqi subyektlarga haqiqiy va b o i g ‘usi investorlar, kreditorlar, 
mahsulot yetkazib beruvchilar, xaridorlar, xodimlar, shuningdek, 
hukumat muassasalari, vazirliklar, idoralar, jamoatchilik va boshqa 
manfaatdor foydalanuvchilar moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar 
qatoriga kiradi.
96

---

Moliyaviy hisobot axborotiga ehtiyoj quyidagilarda vujudga keladi:
Mulk egalari (qatnashchilar va ta ’sischilar) va investorlarning 
e ’tibori ko‘proq xo‘jalikning ustav kapitalida xissali qatnashishidan 
oladigan 
dividendlar 
summasini 
mavjudligiga, 
jalb 
qilingan 
investitsiyalar yuzasidan xavf-xatarlarning y o6qligiga qaratiladi.
Kreditorlar - o‘zlariga tegishli kreditlar va foizlar o‘z vaqtida 
to ‘lanadimi 
yoki 
yo‘q ekanligini 
aniqlashga 
imkon 
beradigan 
axborotdan manfaatdorlar;
Mahsulot yetkazib beruvchilar va boshqa savdo kreditorlarida- 
o'zlariga tegishli summa o‘z vaqtida to ‘lanadimi yoki yo‘q ekanligini 
aniqlashga imkon beradigan axborotdan manfaatdorlar;
Xaridorlar - ayniqsa, (ular uzoq muddatli bitimga ega boisalar 
yoki mazkur xo‘jalik yurituvchi subyektga bog‘liq boMsalar) xo‘jalik 
yurituvchi subyektning uzluksiz faoliyati to ‘g ‘risidagi axborotdan 
manfaatdorlar;
Xodimlar - xo‘jalik yurituvchi subyektlaming faoliyati barqarorligi 
va rentabelligi to4g ‘risidagi axborotdan manfaatdorlar. Ular ham xo'jalik 
yurituvchi subyektning o ‘z ish haqlarini, pensiyalarini va keyinchalik 
ham yollash bo'yicha ishlash imkoniyatlarini ta’minlash qobiliyatiga 
baho berish imkonini yaratadigan axborotni olishdan manfaatdorlar;
Davlat 
boshqaruvi 
organlari-resurslarning 
taqsimlanishi 
va 
binobarin, 
subyektlaming 
faoliyati 
to 4g ‘risidagi 
axborotdan 
manfaatdorlar. Ularga ham xo4jalik yurituvchi subyektning faoliyatini 
tartibga solib turish, soliqqa tortish siyosatini belgilash uchun va milliy 
daromadni hamda boshqa statistik ma’lumotlami aniqlash uchun asos 
sifatida axborot kerak;
Jamoatchilikda ham, chunki xo'jalik yurituvchi subyektlar mahalliy 
iqtisodiyotga ko‘pgina usullar bilan, shu jumladan aholini ish bilan 
ta’minlash va mahalliy mahsulot yetkazib beruvchilami qo'llab- 
quvvatlash bilan katta hissa qo'shishi mumkin. Moliyaviy hisobot 
jamoatchilikni 
taraqqiyot 
yo'nalishlari 
va 
xo'jalik 
yurituvchi 
subyektlaming farovonligini yaxshilashda erishilgan so6nggi yutuqlar 
to 4g 6risidagi axborot bilan ta’minlab, ularga yordam beradi.
97

---

Tashqi 
tahiil 
subyektlari 
qatoriga 
shuningdek, 
reyting 
kompaniyalarini ham kiritish mumkin. Ushbu kompaniyalar alohida 
xo'jalik yurituvchi subyektlaming boshqa xo4jalik subyektlarga nisbatan 
iqtisodiy o ‘rnini aniqlashga imkon beruvchi axborotlami tahiil etish va 
ulami doimiy kuzatuvini olib borish bilan shug'ullanadilar.
Moliyaviy tahiil subyektlari xo'jalik subyektlarining moliyaviy 
holatini kompleks (to‘liq) baholashlari ham mumkin. Bu borada 
auditorlik faoliyatida olib boriladigan tahliliy protseduralarni ham misol 
qilib 
keltirish 
mumkin. 
Qolgan 
hollarda 
analitiklaming 
va 
buyurtmachilarning maqsad, manfaatlaridan kelib chiqqan holda zaruriy 
bo4gan obyektlar bo'yicha xulosalar chiqarishga etadigan tahlillar 
o ‘tkaziladi.
Moliyaviy holatning kompleks tahlili ko‘proq faqat ichki moliyaviy 
tahlilga hos jihatdir. Tashqi tahiil subyektlari odatda o ‘zini qiziqtirgan 
masala yuzasidan axborotlaming jozibadorligiga ahamiyat qaratadilar.
Moliyaviy tahiil subyektlari va ularning manfaatlar mushtarakligini 
quyidagi 
-jadval m a’lumotlaridan ko'rib chiqish mumkin.
1.54-jadval