Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

B u x g a lte r iy a b a la n si va b o sh q a m o liy a v iy h iso b o tla r d a a k s
e tu v c h i e le m e n tla r
Moliyaviy hisobot elementlari
Aktiv­
lar
Xususiy
sar­
moya
M ajburiyat­
lar
Zaxiralar
Daro­
madlar
Xarajat­
lar
Moliya­
viy
natijalar
Buxgalteriya balansi
Moliyaviy natijalar to ‘g ‘risidagi
hisobot
Pul
oqimi
to ‘g ‘risi
dagi
hisobot
Xususiy
kapital
to ‘g ‘risi
dagi
hisobot
Balansga 
izohlar, 
hisob- 
kitoblar va 
tushuntirish- 
lar
Balansga 
izohlar, 
hisob- 
kitoblar va 
tushunti- 
rishlar
Pul
oqimi
t o ^ r i s i -
dagi
hisobot
Pul
oqimi
to‘g ‘risi-
dagi
hisobot
Pul
oqimi
to ‘g ‘risi-
dagi
hisobot
Buxgalteriya balansining asosiy elementlari - aktivlar, kapital va 
majburiyatlardir.
X o‘jalik yurituvchi subyektning aktivlari avvalgi bitimlar va boshqa 
voqealiklaming natijasidir. Subyektlar odatda aktivlarni sotib olib yoki 
hosil qilib unga ega bo‘ladilar biroq, boshqa bitimlar va voqealar ham 
aktivlarni ko‘paytirishga imkon beradi. Masalan, xo‘jalik yurituvchi 
subyekt hukumatdan olgan ko‘chmas mulk. Kelgusida kutiladigan 
bitimlar va boshqa voqealar o ‘zi-o‘zidan aktivlaming paydo boMishiga 
ham olib kelmaydi.
X o‘jalik yurituvchi subyektlar o ‘z aktivlaridan mulkni, tovar- 
moddiy zaxiralardan ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatilishni 
boshqarish uchun foydalanadilar.
Aktivlarda aks ettirilgan bo‘lg‘usi iqtisodiy foyda xo‘jalik 
yurituvchi subyekt tomonidan har xil yoMlar bilan amalga oshirilishi 
mumkin. Masalan, aktivdan:
- tovar-moddiy zaxiralar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatishda 
alohida yoki boshqa aktivlar bilan birgalikda foydalanilishi;
- boshqa aktivlarga almashtirilishi;
- majburiyatlami bajarish uchun foydalanilishi;
284

---

- xo‘jalik yurituvchi subyektning egalari o‘rtasida taqsimlanishi 
mumkin.
Aktivlar binolar, inshootlar va uskunalar singari jismoniy shaklga 
ega. Biroq, jismoniy shakl aktivning mavjud b o iish i uchun zaruriy shart 
emas. Masalan, patentlar va mualliflik huquqlari ham aktivlardir. Agar 
xo‘jalik yurituvchi subyekt kelgusida ulardan foydalanishdan iqtisodiy 
foyda olishni kutayotgan b o isa, bu unsurlar ham aktivlar qatoriga 
kiritiladi va ulami nomoddiy aktivlar, moliyaviy aktivlar sifatida 
tarkiblash mumkin.
Aktivlar yuridik huquqlar, shu jumladan egalik huquqi bilan 
bogiiqdir. Lekin aktivlar mavjudligini aniqlashda, egalik huquqi asosiy 
hisoblanmaydi. Masalan, agar xo‘jalik yurituvchi subyekt ana shu 
mulkdan olinishi kerak b o ig an foydani nazorat qila olsa, ijaraga 
olinadigan mulk aktiv hisoblanadi.
Xarajatlami amalga oshirish bilan aktivlami hosil qilish o ‘rtasida 
uzviy aloqa mavjud, ammo bu jarayonlar hamma vaqt ham vaqti 
bo‘yicha to‘g ‘ri kelmaydi. X o‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan 
amalga oshirilgan xarajatlar b o ig ‘usi iqtisodiy foyda izlanganidan 
dalolat beradi, lekin aktivlar olinganini uzil-kesil tasdiqlamaydi. 
Binobarin, xarajatlaming mavjud emasligi obyektni aktiv deb hisoblash 
uchun asos boim aydi. Masalan, xo‘jalik yurituvchi subyektga tekinga 
berilgan obyektlar aktivlami ta’riflashga mos keladi.
Balansning eng muhim elementi bu - majburiyatlardir. Ulami aktiv 
va passiv tomonda ham uchratish mumkin. Aktivdagi majburiyatlar 
olinadigan majburiyatlar, passiv tomondagi majburiyatlar toianadigan 
majburiyatlar hisoblanadi.
Xo6jalik yurituvchi subyektning boshqa yuridik va jismoniy 
shaxslar oldidagi joriy va uzoq muddatli mas’uliyatli ekanligi 
majburiyatlaming asosiy tavsifidir.
Majburiyatlar, shuningdek, ustavning yoki shartnomaning talablari 
oqibati sifatida yuzaga kelishi mumkin. Masalan, olingan tovar-moddiy 
zaxiralar va xizmatlar uchun toianadigan summalar.
285

---

Majburiyatlar 
oldin 
tadbirkorlik 
ishi 
jarayonida, 
yaxshi 
munosabatlarni saqlab turish yoki xolisona tarzda ish ko‘rishda ham 
yuzaga keladi. Masalan, agar xo‘jalik yurituvchi subyekt kafolat 
muddati tugaganidan so ‘ng o ‘z mahsulotidagi kamchiliklarni tuzatish 
to cg ‘risida qaror qabul qilsa, shu bo'yicha qilingan xarajatlar ham 
majburiyatlar deb hisoblanadi.
Hozirgi majburiyatlar bilan kelgusi majburiyatlar o'rtasida chegara 
boMishi kerak. X o‘jalik yurituvchi subyekt rahbarining kelgusida 
aktivlami sotib olish haqida qabul qilgan qarori majburiyatlar paydo 
bo‘lishiga sabab boUmaydi. Majburiyatlar odatda aktiv olinganda yoki 
xo‘jalik yurituvchi subyekt aktivni sotib olishi to ^ r is id a bitimga 
kirishgandagina paydo bo4adi.
Tegishli 
majburiy atlarni 
bajarish 
odatda 
boshqa 
tarafning 
e ’tirozlarini qondirish uchun iqtisodiy foydani ifodalovchi xo‘jalik 
yurituvchi subyekt resurslarini o ‘ziga jalb etadi. Majburiyatlaming 
bajarilishi har xil usullarda (qonun hujjatlarida ko‘zda tutilgan hollardan 
tashqari) amalga oshiriladi:
- haq to‘lash bilan;
- boshqa aktivlami berish bilan;
- xizmatlami ko‘rsatish bilan;
- ushbu majburiyatni boshqasi bilan almashtirish orqali;
- majburiyatlami aksiyalarga almashtirish orqali.
0 ‘zbekiston amaliyotida majburiyatlaming faqat toMovlar orqali 
amalga oshirilishi belgilab qo‘yilgan.
Majburiyatlar, kreditor o ‘z huquqlaridan bosh tortgan hollarda yoki 
kreditor ana shu huquqlaridan mahrum bo‘lganida, bajarilgan deb 
hisoblanishi mumkin.
Majburiyatlar avvalgi bitimlar yoki o‘tgan voqealarning natijasidir. 
Masalan, tovar-moddiy zaxiralarni sotib olish va xizmatlami olish bilan 
to ‘lanishi kerak bo‘lgan (agar ular ilgari toManmagan bo‘lsa yoki 
yetkazib berilganda) schyotlar ham olinadi.
Buxgalteriya balansining eng muhim va ahamiyatli unsuri bu -
xususiy sarmoyadir.
286

---

Xususiy sarmoya ustav, qo‘shilgan, zaxiralar sarmoyadan va 
taqsimlanmagan foydadan iboratdir. Zarur hollarda ustav, qo‘shilgan 
zaxiralar sarmoya tahliliy jihatdan hisobga olinadi.
Buxgalteriya balansidagi xususiy sarmoyaning miqdori aktivlar 
qiymatini va majburiyatlami baholashga bogiiqdir.
Buxgalteriya balansida zaxiralar alohida tarkiblanadi. Ularning 
ahamiyati va zarurligi yuzaga kelishi mumkin boMgan yo‘qotishlami 
yoki zararlami kamaytirishga qaratilgan.
Xo‘jalik 
yurituvchi 
subyektni 
va 
kreditorlami 
zararlarning 
oqibatlaridan qo‘shimcha tarzda himoya qilishni ta’minlash uchun 
zaxiralarni vujudga keltirish zarur. Zaxiralarni hosil qilish va ularning 
miqdori haqidagi axborot qarorlar qabul qilishda foydalanuvchilar uchun 
ahamiyatlidir. 
Zaxiralarni 
vujudga 
keltirish 
xo‘jalik 
yurituvchi 
subyektga doir qonunchilikda va ustavda (soliq qonunlarini buzmagan 
holda) ko‘zda tutiladi.