Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

Foyda, tushum va aktiv hajmining o^sishidagi muvofiqlik
Foydaning
o 4sishi
U
U
U
l
T W
U
1 1 I 1 T
A A M J 1 1 1 I
Tushumning
o ‘sishi
Aktivning o‘sishi
%
Fl/F0*100
ST1/ST0*100
Al/A2*100
100
O'sishning muvofiqligi
F 1 /FO* 100>ST 1 /STO* 100>A1 /А2* 100> 100 yoki
100Realizatsiya
hajmi, 
ishlab 
chiqarish 
xarajatlari
va 
foyda
ko'rsatkichlari uzviy bogMiqlikga ega. Realizatsiya hajmi orqali yalpi 
daromad, yalpi tushum ko‘rsatkichiga ega bo‘linadi. Uning ishlab 
chiqarish xarajatlari bilan taqqoslash asosida foyda, natija ko‘rsatkichiga 
chiqiladi. Buni matematik ifodada quyidagicha tasvirlash mumkin.
F(D)=MSST-SMIChT(TSOQ) 
(3.1)
Bunda:
F(D)-foyda (daromad);
MSST-mahsulot sotishdan sof tushum;
SMIChT (TSOQ)-mahsulotni ishlab chiqarish tannarxi (sotib 
olingan tovarlar qiymati).
198

---

Buxgalteriya hisobida mahsulot chiqishi, xarajat va natija 
aloqadorligini quyidagi bogianishda hisobga olish tartibi ham 
belgilanadi.
Sotish hajmi - Xarajatlar=Natija
Natijaviy ko'rsatkich demakki, sotish hajmiga yoki tovaroborot 
ko‘rsatkichiga hamda, ishlab chiqarish xarajatlari yoki tovarlami sotib 
olish qiymatiga bogMiq deb qaraladi. Uning birlik ifodasini esa 
quyidagicha tasvirlash mumkin:
N=D*B-D*T 
(3.2)
N=D* (B-T) 
(3.3)
Bunda:
N-foyda;
B-mahsulot birligini bahosi (so‘m);
D-mahsulot birligi (dona);
T-mahsulot birligini ishlab chiqarish tannarxi (so‘m).
Yuqoridagi bog‘lanishdan natijaviy ko‘rsatkichni mahsulotning 
miqdori, bahosi va birlik tannarxiga bog‘liq ekanligi kelib chiqadi. 
Uning ifodasi bevosita natijaviy ko4rsatkichni omilli tahiil etish 
imkonini ham beradi. Demak, natija o ‘zgarishiga hisob-kitob qilinadigan 
quyidagi omillar ta’sir etishini izohlash mumkin:
- ishlab chiqarilgan mahsulotlar birligini o ‘zgarishi;
- mahsulotlar birlik bahosining o‘zgarishi;
- mahsulotlar birlik tannarxining o ‘zgarishi.
Marjinal foyda kontributsiyasiga nisbatan oladigan bo4lsak ishlab 
chiqarish 
xarajatlarini 
o ‘zgaruvchan, 
o‘zgarmas 
xarajatlarga 
tarkiblanishi, bog'lanishni yanada murakkablashtiradi. Bunda ishlab 
chiqarish xarajatlarining o ‘zgarishida mahsulot (ish, xizmat)lar hajmini 
o'zgarishi asos qilib olingan. Amaldagi tartib bo'yicha shartli 
° ‘zgaruvchan xarajatlar tarkibdan chiqarilgan. Ya’ni ishlab chiqarish
199

---

xarajatlari shartli o ‘zgaruvchan va doimiy (o‘zgarmas) xarajatlarga 
tarkiblanadi.