Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

3.5. Mahsulot ishlab chiqarish hajmi, xarajat va foyda
aloqadorligini tahlili (CVP tahlil)
Tushum = doimiy xarajatlar + o4zgaruvchan xarajatlar 
4
-
foyda
Tushum = doimiy xarajatlar + bir birlikka o'zgaruvchan xarajatlar * 
mahsulot miqdori + foyda.
CVP tahlil- xarajat, tushum va foyda aloqadorligini tahlilidir.
CVP tahlilning asosiy vazifalari:
- xarajatlami to iiq qoplash imkonini beruvchi sotish hajmini -
zararsizlik nuqtasini aniqlash;
- mahsulot ishlab chiqarish hajmining zararsizlik hajmini aniqlash;
- zarur bo6lgan foyda miqdoriga ega bo‘lish yuzasidan sotish 
hajmini aniqlash;
- korxonaning raqobatdoshligini 
ta’minlovchi sotish hajmini 
baholash;
- rejalashtirilgan darajadagi talab va daromadni ta’minlashga imkon 
beradigan mahsulotlar narxini belgilash;
- eng samarali ishlab chiqarish texnologiyalarini tanlash;
- optimal ishlab chiqarish rejasini qabul qilishni amalga oshirish.
CVP tahlilida taxminlar:
- xarajatlaming o'zgaruvchan va o'zgarmas tarkibga bo'linishi;
- doimiy xarajatlar mahsulot hajmiga bog‘liq boMmagan holda 
m a’lum darajaga qadar o ‘zgarishsiz qolishi;
196

---

- o ‘zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish hajmining c^zgarishiga 
mos ravishda, proporsiallikda o6zgarib borishi;
- sotilgan mahsulotlar va ishlab chiqarish resurslarining doimiy narx 
birligi;
- mahsulot assortimentining doimiyligi;
- ishlab chiqarish va sotish hajmining tengligi;
• korxona faoliyat samaradorligi o‘zgarishsiz qolishi taxmin 
qilinadi.
С VP tahlilning asosiy elementlari:
- kritik hajm;
- qoplash koeffitsiyenti;
- xavfsizlik normasi;
- sotish tarkibi;
- xarajatlar tarkibi;
- operatsion richag; 
;• ■
* moliyaviy richag samarasi.
CVP tahlilning axborot manbalari:
- buxgalteriya hisobi va hisoboti;
- boshqaruv hisobi va hisoboti;
- statistika hisobi va hisoboti m a’lumotlari;
- hisobdan tashqari m a’lumotlar.
Iqtisodiy aktivlar harakatida foydani shakllantirishning eng muhim 
omili bu ishlab chiqarish xarajatlari va ular tufayli erishilgan iqtisodiy 
samarani 
(mahsulot 
chiqishi) 
tijorat 
faoliyatidan 
pul 
va 
pul 
ekvivalentlari shaklida tushumlaming ortishi shaklida (sotish jarayoni) 
aktivlarning ko‘payishi hisoblanadi. 
Bundan, foyda va unga daxldor 
boigan daromadlar va xarajatlar bogiiqligi kelib chiqadi.
Foydaning to‘planishi korxonaning qaysi sohaga mansubligiga 
bogiiq. Agar u ishlab chiqarish korxonasi b o is a foydaning asosiy 
manbai ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot hisoblanadi. Agar u 
xizmat ko‘rsatishga daxldor korxona b o isa, foydaning asosiy qismi 
xizmat ko'rsatish evaziga olingan tushumdan tashkil topadi va h.k. Shu
197

---

tufayli tahlil jarayonida qaysi soha o‘rganilayotgan bo‘lsa uning 
faoliyatidan kelib chiqish maqsadga muvofiqdir.
Biznesni 
harakatga 
keltiruvchi 
kuch 
faoliyatning 
(egaistik 
ko‘rinishdagi harakatlar) yakunida erishiladigan foyda hisoblanadi. Shu 
sababli, foyda mulk shaklidan qat’i nazar barcha korxonalaming 
faoliyatini 
baholashning 
yagona 
ko‘rsatkichi 
sifatida 
qaraladi. 
Shuningdek, foyda bu - maqsadli harakatning rag‘bati hamdir. Tijorat 
faoliyati va uning davomiyligi ko'pincha ushbu unsuming hajmiga, 
to ‘g ‘ri taqsimotiga va ishlatilishiga bogiiq. Foyda o‘z-o‘zidan iqtisodiy 
aktivlarni oldingi harakatlarining mutanosibligidan kelib chiqadi.
3.4-jadval