Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

2.3. Moliyaviy tahlilning asosiy bo‘limlari: moliyaviy hisobot tahlili,
investitsion tahlil, qimmatli qog‘ozlar bozoridagi jarayonlar tahlili,
moliyaviy hisobotni bashoratlash.
M oliyaviy hisobot tah lili
Moliyaviy hisobotning tarkibiy qismi 
moliyaviy 
hisobotlar 
hisoblanadi. 
Moliyaviy 
hisobot 
ana 
shu 
hisobotlarga asoslangan yoki ular bilan bog‘liq bo4gan izohlar, 
mo'ljallar va tushuntirishlarni ham o‘z ichiga oladi.
Moliyaviy hisobotlar xo‘jalik yurituvchi subyektining moliyaviy 
holati, moliyaviy natijalari va pul oqimlari, xususiy kapital to ‘g‘risidagi 
m a’lumotlarni jamlaydi, shuningdek, ularga ishonib topshirilgan 
resurslar boshqarilishining natijalarini aks ettiradi.
Moliyaviy hisobotlar xo'jalik yurituvchi subyektga tegishli bo‘lgan 
quyidagi jihatlar to ‘g ‘risidagi ma’lumotlami ta’minlaydi:
- aktivlar;
- majburiyatlar;
- kapital;
114

---

- daromad va xarajatlar, jumladan foyda va zararlar;
- mulk egalari tomonidan ulaming mulk egalari sifatida amal 
qilishidagi qilingan qocyiImalar va ularga taqsimlanadigan summalar;
- pul oqimlari.
Ushbu ma’lumotlar, izohlardagi boshqa ma’lumotlar moliyaviy 
hisobotlardan foydalanuvchilarga xo‘jalik yurituvchi subyektning 
kelgusi pul oqimlarini va, xususan, ulaming muddatini va aniqliligini 
bashorat qilishga yordam beradi.
Moliyaviy hisobotlaming to‘liq to‘plami quyidagilami qamrab 
oladi:
- davr oxiriga moliyaviy holat to'g^isidagi hisobot;
- davr uchun foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromad 
to‘g4risidagi hisobot;
- davr uchun kapitaldagi o ‘zgarishlar to ^ ris id a g i hisobot;
g) davr uchun pul oqimlari to'g'risidagi hisobot;
- izohlar, y a’ni ahamiyatli hisob siyosatlarining va boshqa 
tushuntirish m a’lumotlarining qisqa bayonini qamrab olgan izohlar;
- oldingi davr uchun qiyosiy ma’lumotlami;
- moliyaviy holat to ‘g‘risidagi oldingi davrga tegishli (retrospektiv 
tahlil yuzasidan) m a’lumotlami.
X o‘jalik yurituvchi subyekt moliyaviy hisobotlarining toMiq 
to‘plamida barcha moliyaviy hisobotlarni teng darajada taqdim etishi 
lozim.
K o‘pgina x o ‘jalik yurituvchi subyektlari, moliyaviy hisobotlardan 
tashqari, xo‘jalik yurituvchi subyektining rahbariyati tomonidan 
toyyorlangan, uning moliyaviy holati va moliyaviy natijalarining asosiy 
jihatlarini hamda u duch keladigan asosiy noaniqliklami sharhlaydigan 
va tushuntiradigan moliyaviy tahlilni ham taqdim etadilar. Bunday 
hisobot quyidagilami o ‘z ichiga olishi mumkin:
- moliyaviy natijalami shakllantirgan asosiy omillar va ta’sirlar, 
jumladan xo‘jalik yurituvchi subyekti faoliyat ko4rsatadigan muhitdagi 
o‘zgarishlar, xo'jalik yurituvchi subyektning ushbu o ‘zgarishlarga 
javoban choralari va ulaming ta’siri, hamda xo‘jalik yurituvchi
115

---

subyektning moliyaviy natijalarni saqlab qolish va ko‘paytirishga 
qaratilgan investitsion siyosati, jumladan uning dividend siyosati;
- xo'jalik yurituvchi subyektning faoliyatini moliyalashtirish 
manbalari va u tomonidan ko'zlangan majburiyatlaming kapitalga 
nisbati koeffitsiyenti;
- xo‘jalik yurituvchi subyektining MHXSlarga muvofiq moliyaviy 
holat to ‘g ‘risidagi hisobotda tan olinmagan resurslari.
Xo'jalik yurituvchi subyektlari, moliyaviy hisobotlardan tashqari, 
ekologik hisobotlar va qo‘shilgan qiymat to‘g ‘risidagi rasmiy axborotlar 
kabi hisobotlarni va rasmiy axborotlami, xususan ekologik omillar 
ahamiyatli bo‘lgan sohalarda va qachonki, xodimlar ahamiyatli 
foydalanuvchilar guruhi sifatida inobatga olinganda, taqdim etadilar.
Moliyaviy 
hisobotlar 
tahlilida 
o‘rganiladigan 
mavzularni 
quyidagicha tarkiblash mumkin:
Moliyaviy hisobotlar tahlilining 
umumiy mavzulari:
-
Buxgalteriya balansi va moliyaviy holat tahlili;
- Moliyaviy natijalar va rentabellik tahlili;
- Pul oqimlari va valyuta mablag‘lari harakatini tahlili;
- Xususiy kapital tahlili;
- Moliyaviy hisobotlarni kompleks tahlili.
Moliyaviy hisobotlaming 
birlik mavzulari:
- Investitsion faoliyat va investitsion jozibadorlik tahlili
- Bozor va ish aktivligi tahlili
- Kreditga layoqatlilik tahlili
- Iqtisodiy nochorlik tahlili
- Moliyaviy indikatorlar tahlili
- Risklar tahlili va h.k.
X o‘jalik yurituvchi subyekt joriy davming moliyaviy hisobotlarida 
aks ettirilgan barcha summalar bo'yicha oldingi davrga nisbatan qiyosiy 
m a’lumotlarni taqdim etishi lozim. Bu jihatdan xo'jalik yurituvchi 
subyekti kamida, ikkita moliyaviy holat to‘g ‘risidagi hisobotlarni, ikkita 
foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlar to‘g‘risidagi 
hisobotlarni, ikkita alohida foyda yoki zarar to ‘g ‘risidagi hisobotlarni
116

---

(agarda taqdim etiladigan boisa), ikkita pul oqimlari to‘g‘risidagi 
hisobotlarni va ikkita kapitaldagi o ‘zgarishlar to‘g crisidagi hisobotlarni 
hamda tegishli izohlami taqdim etishi lozim. Bu holat, ma’lumotlarni 
qiyoslashni, ulami tahlil etishning zaruriyligini belgilab beruvchi asosiy 
shartdir.