Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

Xususiy 
sarmoya 
-
subyektning 
majburiyatlami 
chegirib 
tashlagandan keyingi aktivlaridir.
Xususiy sarmoya ustav, qo‘shilgan, zaxiralar sarmoyasi va 
taqsimlanmagan foydadan iboratdir. Zarur hollarda ustav, qo‘shilgan, 
zaxira sarmoyalari tahliliy jihatdan alohida hisobga olinadi. Buxgalteriya 
balansidagi xususiy sarmoyaning miqdori aktivlar qiymatini va 
majburiyatlami baholashga bog‘liqdir.
Majburiyatlar 
- shaxsning (qarzdoming) boshqa shaxs (kreditor) 
foydasiga muayyan ishni amalga oshirish, masalan, mol-mulkni 
topshirish, ishni bajarish, pul to‘lash va boshqa majburiyatlaridir yoxud 
muayyan xatti-harakatdan tiyilib turish majburiyatidir, kreditor esa 
qarzdordan o‘z majburiyatlar ini bajarishini talab qilishga haqlidir.
X o ‘jalik yurituvchi subyekt boshqa yuridik va jismoniy shaxslar 
oldida joriy mas’uliyatli ekanligi majburiyatning asosiy tavsifidir.
Majburiyatlar ustavning yoki shartnomaning talablari oqibati 
sifatida kuchga kirishi mumkin. Masalan, olingan tovar-moddiy 
zaxiralar va xizmatlar uchun to‘lanadigan summalar. Majburiyatlar oldin 
tadbirkorlik ishi jarayonida, yaxshi munosabatlarni saqlab turish yoki
г
xolisona tarzda ish ko‘rishda ham yuzaga keladi. Masalan, agar xo‘jalik 
yurituvchi subyekt kafolat muddati tugaganidan so‘ng o ‘z mahsulotidagi 
kamchiliklami tuzatish to ‘g ‘risida qaror qabul qilsa, shu bo‘yicha 
qilingan xarajatlar ham majburiyatlar deb hisoblanadi.
Hozirgi majburiyat bilan kelgusi majburiyat o ‘rtasida chegara 
bo‘lishi kerak. X o ‘jalik yurituvchi subyekt rahbarining kelgusida 
aktivlami sotib olish haqida qabul qilgan qarori majburiyat paydo 
boiishiga sabab bo‘lmaydi. Majburiyat odatda aktiv olinganda yoki 
x o ‘jalik yurituvchi subyekt aktivni sotib olish to‘g ‘risida bitimga 
kirishgandagina paydo bo‘ladi.
Tegishli majburiyatni bajarish odatda boshqa tarafning e ’tirozlarini
128

---

■v'
qondirish uchun iqtisodiy foydani ifodalovchi xo4jalik yurituvchi 
subyekt resurslarini o 4ziga jalb etadi. Majburiyatlarning bajarilishi har 
xil usullarda (qonun hujjatlarida k o 4zda tutilgan hollardan tashqari) 
amalga oshiriladi:
- haq to6 lash bilan;
- boshqa aktivlarni berish bilan;
- xizmatlami ko‘rsatish bilan;
- ushbu majburiyatni boshqasi bilan almashtirish orqali;
- majburiy at lami aksiyalarga almashtirish orqali.
Majburiyat, kreditor o‘z huquqlaridan bosh tortgan hollarda yoki 
kreditor ana shu huquqlaridan mahrum boiganida, bajarilgan deb 
hisoblanishi mumkin.
Majburiyatlar avvalgi bitimlar yoki o4tgan voqealaming natijasidir. 
Masalan, tovar-moddiy zaxiralarni sotib olish va xizmatlami olish bilan 
toianishi kerak boMgan (agar ular ilgari to4Ianmagan bo4Isa yoki 
yetkazib berilganda) schyotlar ham olinadi.
Zaxiralar -
kelgusida muayyan xarajatlarga sarflanishi mumkin 
bo‘Igan xususiy sarmoyaning bir qismidir.
X o4jalik 
yurituvchi 
subyektni 
va 
kreditorlami 
zararlarning 
oqibatlaridan qo4shimcha tarzda himoya qilishni ta’minlash uchun 
zaxiralarni vujudga keltirish zarur. Zaxiralarni hosil qilish va ularning 
miqdori haqidagi axborot qarorlar qabul qilishda foydalanuvchilar uchun 
ahamiyatlidir. 
Zaxiralarni 
vujudga 
keltirish 
xo4jalik 
yurituvchi 
subyektga doir qonunchilikda va ustavda (soliq qonunlarini buzmagan 
holda) ko4zda tutiladi.