Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova moliyaviy tahlil

Foyda, tushum va aktiv hajmining o‘sishidagi muvofiqlik

Foydaning o‘sishi	Tushumning o‘sishi	Aktivning o‘sishi	%
F1/F0*100	ST1/ST0*100	A1/A2*100	100
O‘sishning muvofiqligi
F1/F0*100>ST1/ST0*100>A1/A2*100>100 yoki
100

Realizatsiya hajmi, ishlab chiqarish xarajatlari va foyda ko‘rsatkichlari uzviy bog‘liqlikga ega. Realizatsiya hajmi orqali yalpi daromad, yalpi tushum ko‘rsatkichiga ega bo‘linadi. Uning ishlab chiqarish xarajatlari bilan taqqoslash asosida foyda, natija ko‘rsatkichiga chiqiladi. Buni matematik ifodada quyidagicha tasvirlash mumkin.

F(D)=MSST-SMIChT(TSOQ)

(3.1)

Bunda:

F(D)-foyda (daromad);

MSST-mahsulot sotishdan sof tushum;

SMIChT (TSOQ)-mahsulotni ishlab chiqarish tannarxi (sotib olingan tovarlar qiymati).

Buxgalteriya hisobida mahsulot chiqishi, xarajat va natija aloqadorligini quyidagi bog‘lanishda hisobga olish tartibi ham belgilanadi.

Sotish hajmi - Xarajatlar=Natija

Natijaviy ko‘rsatkich demakki, sotish hajmiga yoki tovaroborot ko‘rsatkichiga hamda, ishlab chiqarish xarajatlari yoki tovarlarni sotib olish qiymatiga bog‘liq deb qaraladi. Uning birlik ifodasini esa quyidagicha tasvirlash mumkin:

N=D*B-D*T	(3.2)
N=D* (B-T)	(3.3)

Bunda:

N-foyda;

B-mahsulot birligini bahosi (so‘m);

D-mahsulot birligi (dona);

T-mahsulot birligini ishlab chiqarish tannarxi (so‘m).

Yuqoridagi bog‘lanishdan natijaviy ko‘rsatkichni mahsulotning miqdori, bahosi va birlik tannarxiga bog‘liq ekanligi kelib chiqadi. Uning ifodasi bevosita natijaviy ko‘rsatkichni omilli tahlil etish imkonini ham beradi. Demak, natija o‘zgarishiga hisob-kitob qilinadigan quyidagi omillar ta’sir etishini izohlash mumkin:

- ishlab chiqarilgan mahsulotlar birligini o‘zgarishi;

- mahsulotlar birlik bahosining o‘zgarishi;

- mahsulotlar birlik tannarxining o‘zgarishi.

Marjinal foyda kontributsiyasiga nisbatan oladigan bo‘lsak ishlab chiqarish xarajatlarini o‘zgaruvchan, o‘zgarmas xarajatlarga tarkiblanishi, bog‘lanishni yanada murakkablashtiradi. Bunda ishlab chiqarish xarajatlarining o‘zgarishida mahsulot (ish, xizmat)lar hajmini o‘zgarishi asos qilib olingan. Amaldagi tartib bo‘yicha shartli o‘zgaruvchan xarajatlar tarkibdan chiqarilgan. Ya’ni ishlab chiqarish xarajatlari shartli o‘zgaruvchan va doimiy (o‘zgarmas) xarajatlarga tarkiblanadi.

Mahsulot sotish hajmi, ishlab chiqarish xarajatlari va natija aloqadorligini ko‘rsatkichlar tizimi

Daromad	Xarajat	Natija
1	2	3
Mahsulot sotishdan sof tushum (2500.0 m.s.)	Sotilgan mahsulotni ishlab chiqarish tannarxi (2250.0 m.s.)	Mahsulot sotishdan yalpi foyda (250.0 m.s.)
	A)O‘zgaruvchan xarajatlar (2000.0 m.s.)	Marjinal foyda (500.0 s.m.)
	B)O‘zgarmas xarajatlar (250.0 m.s.)	Mahsulot sotishdan sof foyda (250 m.s.)
Operatsion faoliyatdan tushum (230.0 m.s)	Operatsion xarajat (335.0 m.s)	Operatsion faoliyatdan foyda (zarar) (-105 m.s.)

Jadval natijalaridan shuni xulosa qilish mumkinki; mahsulot sotishdan olingan sof tushum 2500.0 ming so‘mni va uning ishlab chiqarish tannarxi 2250.0 ming so‘mni tashkil etgan. Mahsulot sotishdan ko‘rilgan natija 250 ming so‘m ijobiy farqlanishga ega bo‘lgan.

Umumiy ishlab chiqarish xarajatlarining ichida 2000.0 ming so‘mi o‘zgaruvchan xarajatlar, 250 ming so‘mi o‘zgarmas xarajatlar sifatida belgilangan. Bu orqali mahsulot sotishdan marjinal foyda va sof foyda ko‘rsatkichlari aniqlangan.