Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova moliyaviy tahlil

Mahsulot ishlab chiqarish maromiyligining tahlili

(ming so‘mda)

O‘n kunliklar	Hisobot yili		Maromiylik hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot	Reja bajarilishi, %	Maromiylik hisobiga reja bajarilishi, %
	Biznes rejada	Haqi-qatda
1	2	3	4	5	6
1- chorak	25000	15000	15000	60	60
2- chorak	25000	20000	20000	80	80
3 chorak	25000	30000	25000	120	100
4-chorak	25000	40000	25000	160	100
Jami	100000	105000	85000	105	85

Korxonada mahsulot ishlab chiqarish maromiyligini ta’minlash yuzasidan yilning 4 ta choragi bo‘yicha bir xilda belgilangan. Lekin amalda, birinchi chorakda 10000 mln so‘mlik (15000-25000), 2-chorakda -5000 mln so‘mlik (20000-25000) mahsulot kam ishlab chiqarilgan. Uchinchi va to‘rtinchi choraklarda mahsulot ishlab chiqarish rejasi ortig‘i bilan bajarilgan. Maromiylik hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi 85000 mln so‘mni, maromiylik rejasining bajarilishi 85 foizga bajarilgan.

3.9. Sotish hajmini tahlili

Mahsulot ishlab chiqarish uzviyligi, davomiyligi ta’minlanadi qachonki ularni sotish to‘liq ta’minlansa yoki to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilsa. Ishlab chiqarish murakkab jarayon-lekin sotish undanda murakkab jarayon. Shu sababli tahlilda, mahsulot, ish va xizmatlarni sotish hajmini o‘rganishga alohida ahamiyat qaratiladi.

Ishlab chiqarilgan va tayyor  mahsulotlar qatoriga kiritilgan aktivlarni sotish xo‘jalik faoliyatidan olinadigan daromadlarni asosiy manbasi hisoblanadi.

Mahsulot, ish va xizmatlarni sotilganlar qatoriga kiritishning quyidagi shartlariga amal etiladi:

- korxona tovarlarga egalik qilishning xatarlari va afzalliklarining ancha qismini xaridorga topshirgan bo‘lishi;

- daromad miqdori ishonchli darajada baholangan bo‘lishi;

- iqtisodiy naf kelajakda olinishi;

- bitim bilan bog‘liq, qabul qilingan yoki kutilayotgan xarajatlar, ishonchli va aniq o‘lchangan bo‘lishi lozim²⁶.

Yuridik shaxslarga va yakka tartibdagi tadbirkorlarga mahsulotlarni sotish faqat naqd pulsiz hisob-kitob bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin. Ishlab chiqarish joylarida tashkil qilingan yoki turg‘un savdo shaxobchalarida, o‘zining savdo do‘konlari orqali mahsulotlarni chakana sotish faqat nazorat-kassa mashinalari va to‘lov terminallaridan foydalangan holda amalga oshiriladi.

Korxonalar  aniq talablarga rioya qilgan holda tovar va mahsulotlarni topshirishi (yuklab jo‘natishi), hamda ishni bajarish va xizmat ko‘rsatishni amalga oshirishlari mumkin. Korxonalar tomonidan mahsulot va tovarlarni yuklab jo‘natish, shuningdek‚ ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko‘rsatish faqat xaridor va buyurtmachilardan 15 foizdan kam bo‘lmagan miqdorda bo‘nak to‘lovlari mavjudligidagina amalga oshirilishi mumkin²⁷.

Mahsulot, ish xizmatlarni sotishni tahlil etish orqali nafaqat muammolarni aniqlash balki ularni hal qilish imkoni ham tug‘iladi. Sotishni tahlili oldiga quyidagi vazifalar qo‘yiladi:

- rahbariyatning samarali boshqaruvi (taktik va strategik) qarorlarni qabul qilish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar bilan ta’minlash;

- savdoda daromad keltiruvchi tovarlar (ularning turi va tarkibini kengaytirish), yo‘qotishlarga olib kelayotgan tovarlarni (ularni ishlab chiqarishni qisqartirish va to‘xtatish) aniqlash;

- korxona (marketing, sotish) bo‘limlari faoliyat samaradorligini baholash;

- bozorni segmentlarga mos ravishda ajratish;

- oqilona marketing siyosatini yuritish.

Agar tahlil obyekti bo‘yicha bitta hal qilinmagan muammo mavjud bo‘lsa siz albatta savdoni tahlil qilishingiz lozim.

Tahlil etishda sotilgan mahsulot hajmining umumiy o‘zgarishlariga, dinamikasiga, sotilgan mahsulotlar tarkibiga, sotish hajmining o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarga, eksport hajmiga muhim ahamiyat beriladi.

Sotish hajmining tahlili

Ko‘rsatkichlar	Bazaviy bahoda qiymati			Mutlaq o‘zgarishi (+,-)
	2015 y.	2016 y.	2017 y.	2016 y. 2015 yilga nisbatan	2017 y. 2016 yilga nisbatan	2017 y. 2015 yilga nisbatan
Tovar mahsulotining davr boshiga qoldigi,mln so‘m	25640	20600	84500	+4960	+63900	+58860
Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, mln so‘m	282792	442606	532036	+159814	+89430	+249244
Tovar mahsulotning davr oxiriga qoldigi, mln so‘m	20600	84500	124702	+63900	+40202	+104102
Sotilgan mahsulot hajmi	308432	378706	491834	+70274	+113128	183402

Sotish tahlilida sotilgan mahsulot, ish va xizmatlar yuzasidan shartnoma majburiyatlarining bajarilishiga a’lohida urg‘u beriladi. Bu bevosita shartmonaviy munosabatlarni, to‘lovlarni qonunchilik normalariga mosligini ta’minlashga, turli yo‘qotishlarni oldini olishga imkon beradi.
Shartnoma majburiyatlarining bajarilishi tahlili

Ko‘rsatkichlar	Biznes reja bo‘yicha	Haqiqatda
1	2	3
1. Sotilgan mahsulot hajmi, ming so‘mda	480600	491834
2. Shartnomaviy majburiyatlarga nisbatan yetkazib berilmagan mahsulot hajmi, ming so‘mda	x	22600
3.Rejadan ortiqcha sotilgan mahsulot hajmi, mln so‘m		11234
4.Sotish rejasining bajarilishi, %	x	102.3
5. Shartnomaviy majburiyatlarni hisobga olgan holda mahsulot sotish hajmi, ming so‘mda	x	469234
6. Shartnomaviy majburiyatlarni hisobga olgan holdagi mahsulot sotish rejasining bajarilishi, %	x	97.6

Korxona sotish rejasi 102.3 foizga ortig‘i bilan bajarilgan. Qiymat ifodasida 11234 miln so‘m ko‘p mahsulot sotilgan. Lekin shartnoma majburiyatlari bo‘yicha yetkazib berilgan mahsulotlar hajmi 469234 mln so‘mni tashkil etgan. Bu esa shartnoma majburiyatlarini hisobga olgan holda sotish rejasining 97.6 foizga bajarilishiga olib kelgan.