Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova moliyaviy tahlil

Buxgalteriya balansining gorizontal tahlili

Balans aktivi	Hisobot davri boshiga	Hisobot davri oxiriga	Farqi +,-	O‘sishi, %
1	2	3	4(3-2)	5(3/2)*100-100
Aktiv
Uzoq muddatli aktivlar	UM0	Um1	UM1-UM0	UM1/UM0*100-100
Joriy aktivlar	JA0	JA1	JA1-JA1	JA1/JA1*100-100
Aktiv jami	A0	A1	A1-A0	A1/A0*100-100
Passiv
O‘z mablag‘lari manbasi	O‘M0	O‘M1	O‘M1-O‘M0	O‘M1/O‘M0*100-100
Majburiyatlar	M0	M1	M1-M0	M1/M0*100-100
Passiv jami	P0	P1	P1-P0	P1/P0*100-100

Vertikal tahlil - gorizontal tahlilni to‘ldiruvchi usuli sifatida moliyaviy hisobot elementlari, moddalarining tarkibiy jihatlariga baho berishni xarakterlaydi. Ushbu jihatlarni moliyaviy hisobotlarning barcha shakllariga nisbatan qo‘llash mumkin. Umumiy tarkibda yakka birliklarninng salmog‘i va ularning o‘zgarishlari asosida korxona moliyaviy holatini tashxislash yanada osonlashadi. Korxonani moliyaviy ahvolini anglash, bilishda asosiy jihatlar jami tarkibda birlik qatorlarni to‘g‘ri nisbatlashga qaratiladi.

1.41-jadval
Buxgalteriya balansining vertikal tahlili

Balans moddalari	O‘tgan yil		Hisobot yili		Farqi
	Summa	%	Summa	%	Summa	%
1	2	3	4	5	6(4-2)	7(5-3)
Aktiv
Uzoq muddatli aktivlar	UM0	UM/A0*100	Um1	Um1/A1*100	Um1- UM0	Um1/ UM0
Joriy aktivlar	JA0	JA0/A0*100	JA1	JA1/A1*100	JA1- JA0	JA1/ JA0
Aktiv jami	A0	100	A1	100	A1- A0	A1/A0
Passiv
O‘z mablag‘lari manbasi	O‘M0	O‘M0/P0*100	O‘M1	O‘M1/P1*100	O‘M1- O‘M0	O‘M1/O‘M0
Majburiyatlar	M0	M0/P0*100	M1	M1/P1*100	M1- M0	M1/ M0
Passiv jami	P0	100	P1	100	P1- P0	P1/ P0

1.42-jadval

Moliyaviy natijalarning gorizontal va vertikal tahlili

Moliyaviy natija qatorlari	Belgi	O‘tgan yil		Hisobot yili		Farqi		O‘si­shi
		Summa	%	Summa	%	Summa	%
1	2	3	4	5	6	7(5-3)	8(6-4)	9(5/3*100-100)
Mahsulot sotishdan yalpi foyda	Yaf	Yaf0	Yaf0/Sn0*100	Yaf1	Yaf1/Sn1*100	X	U	Z
Asosiy faoliyatning natijasi	An	An0	An0/Sn0*100	An1	An1/Sn1*100	X	U	Z
Moliyaviy faoliyat natijasi	Mn	Mn0	Mn0/Sn0*100	Mn1	Mn1/Sn1*100	X	U	Z
Favqulodda natija	Fn	Fn0	Fn0/Sn0*100	Fn1	Fn1/Sn1*100	X	U	Z
Soliq to‘loviga qadar natija	Sn	Sn0	100	Sn1	100	X	U	Z
Foydadan soliq va boshqa soliqlar	Fs	Fs0	Fs0/Sn0*100	Fs1	Fs1/Sn1*100	X	U	Z
Sof foyda	Sf	Sf0	Sf0/Sn0*100	Sf1	Sf1/Sn1*100	X	U	Z

Xuddi shu jihat tarkibiy tahlilni pul oqimini umumiy qatorlarida, (operatsion faoliyatdan pul oqimi, investitsion faoliyatdan pul oqimi, moliyaviy faoliyatdan pul oqimi, soliqlanishdan pul oqimi qatorlari bo‘yicha) asosiy vositalarning tarkibiy tuzilishida (yer, bino, inshoot, uzatuvchi moslamalar, mashina va uskunalar, transport vositalari va h.k.), xususiy kapitalni tarkibiy tuzilishida (ustav kapitali, qo‘shilgan kapital, rezerv kapitali, taqsimlanmagan foyda qatorlari bo‘yicha) ham qo‘llash mumkin.

Vertikal tahlil gorizonatal tahlil asosidagina bir butunlikka erishadi. Shu sababli ularni doimo birgalikda va umumiylikda foydalanish kuzatiladi. Ularni bir-biridan holi tarzda qo‘llash orqali tahlilning to‘liqligini ta’min etib bo‘lmaydi.
Trend tahlili – asos tahlili sifatida dinamik o‘zgarishlarni baholashda eng ko‘p qo‘llaniladigan usul hisoblanadi. Ushbu usul yordamida yaqin va uzoq davriylikdagi o‘zgarishlarga mutlaq va nisbiy ifodalarda baho beriladi. Trend tahlilidan ko‘pincha aktivlar o‘zgarishini baholashda, foyda va uning o‘sishini baholashda, investitsiyalar hajmini baholashda foydalaniladi.
1.43-jadval
Moliyaviy hisobot elementlarini trend tahlili

Yillar	Avtonomiya koeffitsiyenti	O‘zgarishi +,-
		Oldingi yilga nisbatan		Bazis davriga nisbatan
		summa	%	summa	%
2014	K1	x	x	x	x
2015	K2	K2-K1	K2/K1	K2-K1	K2/K1
2016	K3	K3-K2	K3/K2	K3-K1	K3/K1
2017	K4	K4-K3	K4/K3	K4-K1	K4/K1
2018	K5	K5-K4	K5/K4	K5-K1	K5/K1

1.44-jadval

Moliyaviy ko‘rsatkichlarni o‘tgan yillarga nisbatan o‘zgarishlarini tahlili

Ko‘rsat-kichlar	Foyda			Sotishdan tushum		Aktivlar summasi
	Oldingi yilga nisbatan		Bazis davrga nisbatan	Oldingi yilga nisbatan	Bazis davrga nisbatan	Oldingi yilga nisbatan	Bazis davrga nisbatan
Mutlaq ifoda
2014		F0	x	ST0	x	A0	x
2015		F1-F0	F1-F0	ST1-ST0	ST1-ST0	A1-A0	A1-A0
2016		F2-F1	F2-F0	ST2-ST1	ST2-ST0	A2-A1	A2-A0
2017		F3-F2	F3-F0	ST3-ST2	ST3-ST0	A3-A2	A3-A0
2018		F4-F3	F4-F0	ST4-ST3	ST4-ST0	A4-A3	A4-A0
Nisbiy ifoda
2014		F0	x	ST0	x	A0	x
2015		F1/F0	F1/F0	ST1/ST0	ST1/ST0	A1/A0	A1/A0
2016		F2/F1	F2/F0	ST2/ST1	ST2/ST0	A2/A1	A2/A0
2017		F3/F2	F3/F0	ST3/ST2	ST3/ST0	A3/A2	A3/A0
2018		F4/F3	F4/F0	ST4/ST3	ST4/ST0	A4/A3	A4/A0

Trend tahlili asosida‚ shuningdek‚ ko‘rsatkichlarning aloqadorlik darajasiga, o‘rtacha o‘sish darajalarining holatiga ham baho beriladi.

Koeffitsiyentlar tahlili usuli. Korxona faoliyatiga baho berishda mutlaq ifodalar moliyaviy holatning barcha qirralarini ochib bera olmaydi. shu sababli ko‘p hollarda nisbiy ifodalardan ham foydalaniladi.
Nisbiy ifodalar fanda moliyaviy koeffitsiyentlar deb nomlanib ularning har biri korxona moliyaviy holatining muhim jihatlarini o‘zida ifoda etishi bilan farqlanadi.
Moliyaviy koeffitsiyentlarni aniqlashning quyidagi muhim jihatlarini xarakterlash lozim:
– moliyaviy koeffitsiyentlar – 2 yoki undan ortiq ko‘rsatkichlarni o‘zaro nisbatlash orqali topiladi (nisbatlash o‘z mazmuniga va tasnifiga ega bo‘lmog‘i va moliyaviy holatiga baho berishda yangi bir ko‘rsatkichni ifoda etishi lozim);
– moliyaviy koeffitsiyentlar – faqat rasmiy chop etiladigan moliyaviy hisobot ma’lumotlari asosida aniqlanadi (moliyaviy koeffitsiyentlar bitta yoki bir nechta moliyaviy hisobot qatorlarini, shuningdek‚ ularning jamlangan birliklarini nisbatlash orqali hisoblanadi);
– moliyaviy koeffitsiyentlar – bir xil jaryonning har xil jihatlarini ifodalaydi (masalan korxona to‘lov layoqatini baholashda, uning mutlaq, oraliq va umumiy ko‘rsatkichlarini tarkiblanishi);
– moliyaviy koeffitsiyentlarni aniqlashda alohida ko‘rsatkichlarni jamlash imkoniyati mavjud (masalan, korxona moliyaviy holatining reyting baholashda ko‘rsatkichlarning jamlanishi yoki iqtisodiy nochorlikni aniqlashda ko‘rsatkichlarning jamlanishi).
– moliyaviy koeffitsiyentlar – bir xil o‘lchovga ega;
– moliyaviy koeffitsiyentlar – korxona faoliyat samaradorligini kompleks baholash imkonini beradi;
– moliyaviy koeffitsiyentlar – har xil jarayonning bir xil jihatlari mazmunini xarakterlaydi (Asosiy vositalarning eskirishi va yaroqlilik koeffitsiyentlari har xil jihat, ularning birligi esa bitta jihat)dan iborat;
– moliyaviy koeffitsiyentlar – mutlaq darajadagi qiymatning qanday bo‘lishidan qat’iy nazar barcha korxona va tashkilotlar ko‘rsatkichlarini qiyosiy taqqoslash imkonini beradi.
Moliyaviy koeffitsiyentlarning tarkibiy va muvofiqlashtiruvchi turlari xarakterlanadi. Tarkiliy moliyaviy koeffitsiyentlar bir xil asosli jamlangan qatorlarda birlik qatorlarning salomog‘ini xarakterlasa, muvofiqlashtiruvchi koeffitsiyentlar esa har xil asosli ko‘rsatkichlarni o‘zaro nisbatlash orqali hisoblanadi.
Tarkibiy koeffitsiyentlarga – korxona mol-mulki tarkibida uzoq muddatli va joriy aktivlarning salmog‘i, joriy aktivlar tarkibida likvid aktivlar (tovar moddiy zaxiralar, debitorlik majburiyatlari, pul mablag‘lari)ning salmog‘i, jami manbalar tarkibida o‘z va qarz mablag‘lari salmog‘i, majburiyatlar tarkibida uzoq va qisqa muddatli majburiyatlar salmog‘i va boshqa tarkibiy koeffitsiyentlar kiradi.
Muvofiqlashtiruvchi koeffitsiyentlarga moliyaviy mustaqillik, barqarorlik, rentabellik ko‘rsatkichlari, to‘lov layoqati ko‘rsatkichlari kiradi.
Moliyaviy koeffitsiyentlarni jamlangan qatori bo‘yicha quyidagi tarkibini tuzib chiqish mumkin¹¹.

• 
  -to‘lov layoqati va likvidlilik koeffitsiyenti
  
• 
  -moliyaviy barqarorlik koeffitsiyentlari
  
• 
  -daromadlik (rentabellik) koeffitsiyentlari
  
• 
  -bozor aktivligi koeffitsiyentlari
  
• 
  -ish aktivligi koeffitsiyentlari
  

Moliyaviy koeffitsiyentlarninn har bir guruhi o‘z ichiga bir nechta ko‘rsatkichlarni oladi.
To‘lov layoqati va likvidlik koeffitsiyentlari qatoriga mutlaq; oraliq, umumiy to‘lov layoqati ko‘rsatkichlari kiradi (ayrim manbalarda ushbu ko‘rsatkichlar mutlaq, tez likvidlik va joriy likvidlik deb nomlanadi).
1.45-jadval