Toshkent moliya instituti loyihalarni moliyalashtirish fakulteti loyihalarni

Investitsiya oldi fazasi¹¹

3- jadval

Investitsiya oldi fazasi
1	2	3
Loyihani amalga oshirish imkoniyatlarining tahlili	Loyihani asoslashning tayyorgarlik bosqichi	Loyihani baholash va investitsiya qilish to'g'risida qaror qabul qilish
Investitsiyalash uchun kerak bo'ladigan mablag'lar hajmi va salohiyatli (potentsial) investorlar	Loyihani mavjud muqobillar bilan solishtirgandagi dastlabki asoslash.	Yakuniy qaror sifatida loyihani ijtimoiy-iqtisodiy baholash.
Loyihani amalga oshirishning ichki va tashqi shart-sharoitlari baholash	Qo'shimcha (funktsional) izlanishlar.	Investitsiyalashning salohiyatli manbalarini aniqlash.
Loyihani amalga oshirish imkoniyatlarini makro va mikroiqtisodiy darajada tahlil qilish	Loyihani texnik iqtisodiy asoslash (TIA).	Investitsiyalashning tadbirlarining ishlab chiqish.
	Loyihani amalga oshirishga kelishish va tasdiqlash (ishchi hujjatlar)

¹¹ Jo'raev A. Xo'jamqulov D. Mamatov B. Investitsiya loyihalari tahlili T.2003y. 31-b.

Yuqoridagi jadvaldan ko'rinib turibdiki, loyihaning investitsiya oldi fazasida bo'lg'usi loyihalashtirish ob'ektining imkoniyatlari o'rganiladi. Loyihaning bu hayotiy bosqich tsiklida, uning hayotga mos qobilligi va jalb etuvchanligiga asos yaratiladi. Investitsiya oldi fazasi loyihaning to'liq xarakteristikasini berishi shart.
Ba'zi xollarda investitsiya loyihasining bu hayotiy tsikl bosqichining davomiyligini aniqlash juda qiyin kechadi.
Jaxon amaliyotida investitsiya oldi fazasi quyidagi bosqichlari mavjud:

1. 
   Investitsiya g'oyalarining shakllanishi, ya'ni g'oyani tanlash va dastlabki asoslash yoki dastlabki investitsion kontsentsiyani shakllantirish;
   
2. 
   Investitsiya imkoniyatlarini izlash, ya'ni ishlab chiqariladigan mahsulotga talabni o'rganish, loyihaning qiymati va uning samarasini aniqlash;
   
3. 
   Loyihaning texnik – iqtisodiy asoslanishi yoki uning texnik - iqtisodiy va moliyaviy maqbulligini baholash;
   

Baholovchi xulosani tayyorlash va investitsiyalash uchun qaror qabul
qilish.
Demak, mazkur bosqichda loyiha bo'yicha investitsiyalash uchun qarorlar
qabul qilish asoslari yaratilar ekan, bu jarayon va harakatlarning barchasi loyihaviy tahlilni amalga oshirish natijasidagina ta'minlanishi mumkin.
Loyihaviy tahlilda investitsiya loyihasining barcha imkoniyatlari, afzalliklari, salbiy jihatlari, keltiradigan samaralari to'liq va kompleks tarzda o'rganib chiqiladi. Bunda investitsiya loyihalari bo'yicha ma'lumotlarni o'rganish va tahlil etish ikki xil yo'nalishda amalga oshiriladi:

1. 
   Iqtisodiyot sektori darajasi bo'yicha yondashish (makro).
   
2. 
   Korxona darajasi bo'yicha yondashish (mikro).
   

Iqtisodiyot sektori darajasi bo'yicha izlanishlarni olib borish o'sha davlatning butun investitsiya salohiyatini (potentsialini) hamda bu davlatga boshqa davlatlar tomonidan investitsiya qilinishi mumkin bo'lgan mablag'lar hajmini o'rganish va taxlil qilishni, iqtisodiyotni rivojlantirishga ta'sir
ko'rsatishi mumkin bo'lgan barcha jihatlari va afzalliklarini baholashni o'z ichiga oladi.
Korxona miqyosidagi tahlil aniq investitsiya loyihasi bo'yicha qo'yilayotgan talablardan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi.
Loyiha bo'yicha investitsiya imkoniyatlarini o'rganish va taxlil qilishda quyidagi omillarga alohida e'tibor beriladi:

• 
  umumiy investitsiya muhiti, shart-sharoitlar;
  
• 
  qayta ishlanishi mumkin bo'lgan tabiiy boyliklar va xom ashyo resurslari;
  
• 
  ishlab chiqarilishi mo'ljallanayotgan tovarga (xizmatga) kelgusidagi talab (aholini o'sishi hisobiga, aholi xarid qobiliyatining o'sishi hisobiga va boshqa omillar);
  
• 
  loyihaning atrof-muhitga ta'siri;
  
• 
  boshqa tarmoqlar bilan kelgusidagi o'zaro aloqasi va imkoniyatlari;
  
• 
  diversifikatsiyalash imkoniyati. Masalan, neft-ximiya majmuasidan formatsevtik ishlab chiqarishga o'tish;
  
• 
  ishlab chiqarish resurslarining mavjudligi va ularning qiymati;
  
• 
  eksport imkoniyatlari;
  
• 
  import o'rnini bosadigan mahsulotlarni ishlab chiqarish va boshqalar.
  

Yuqorida keltirilgan loyihaviy tahlil jarayonida loyihaning taqdim etadigan barcha samaralari, imkoniyatlari turli o'lchovlarda baholanishi va aniqlanishiga qaramay, investorlar uchun eng muhim tomonlaridan biri bo'lgan moliyaviy samaradorligini tahlil qilishga jiddiy e'tibor qaratiladi. Bu esa, o'z navbatida, bugungi kunda investitsiya loyihalarining haqiqiy samaradorligini, hayotiyligini, daromadliligi va qoplanuvchanligini aniq hisob-kitoblar yordamida aniqlashga imkon beruvchi zamonaviy hisoblash formulalari orqali baholashni amalga oshirish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Quyidagi chizmada investitsiya loyihalarining samaradorligini baholash ikki mezon asosida, ya'ni moliyaviy va iqtisodiy baholash orqali amalga oshirilishi tartibi va tizimi keltirilgan.

5. 
   Diskontlangan qoplash muddati
   
   Rentabellik indeksi
   rasm. Investitsiya loyihasi samaradorligini baholash usullari¹²

Investitsiya loyihasi samaradorligini baholashning bu ikkala mezoni ham bir-birini to'ldirib turadi.

Moliyaviy baholash investitsiya loyihasini umumiy amalga oshirish jarayonidagi likvidligini tahlil qilishda ishlatiladi. Boshqacha aytganda moliyaviy baholash vazifasi, loyihani belgilangan muddatlarda amalga oshirish uchun, uning jami moliyaviy majburiyatlarini bajarishga korxonaning etarli moliyaviy resurslari bo'lishini belgilashdir.
Iqtisodiy baholash esa, investitsiya loyihasining potentsial qobiliyati, shu loyihaga qo'yilgan mablag'larning qiymatini saqlab qolishda va ularning o'sishi sur'atini etarli darajasini yaratib berishda foydalaniladi.





¹² Uzoqov A., Nosirov E., Saidov R. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. – T.: IQTISOD-MOLIYA, 2006. 67-b.
Investitsiya loyihasida kapaital qiymatini o'stirish yoki uni kamida o'z qiymati darajasida saqlab qolishga bo'lgan intilish loihaning natijaviyligi va samaradorligiga turli daraja va ko'rinishlardagi risklarning ta'siri bilan bevosita bog'liqdir. Shu sababdan loyihaviy tahlilda investor investitsiya loyihasiga ta'sir etishi mumkin bo'lgan risklarni aniqlash, turkumlash, ularning oldini olish, pasaytirish yoki qoplash va boshqa chora-tadbirlarni oldindan ko'ra bilishi va amalga oshirishi lozim bo'ladi.

• 
  solik riski;
  
• 
  valyuta riski;
  
• 
  inflyatsiya riski;
  

Quyidagi chizmada loyihaviy tahlilda tahlil qilinishi lozim bo'lgan risklar tasnifi keltirilgan.