Тошкент молия институти "ИҚтисодиёт, бошқарув, солиқлар ва суғурта" кафедраси "ИҚтисодиёт" фани



Download 2,06 Mb.
bet3/6
Sana13.06.2022
Hajmi2,06 Mb.
#665509
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
52-2 Кулдошев Темур Зулфикорович ПУЛ ВА ПУЛ МУОМИЛАСИ , ПУЛГА БУЛГАН ТАЛАБ ВА ПУЛ ТАКЛИФИ

Пул ва пул муомаласи
ПУЛ МУОМАЛАСИ — пулнинг бажарилган иш, кўрсатилган хизматлар, сотиб олинган товарлар ҳақини тўлаш, ҳисобкитоблар ва тўловларни амалга ошириш, нафақалар бериш, қарзларни қайтариш воситаси сифатида фойдаланиш жараёнидаги узлуксиз ҳаракати. Пул муомаласи ҳар бир мамлакат пул тизими миқёсида амалга ошади. Пул муомаласи нақд ва накд бўлмаган муомалага бўлинади. Нақд пул банкдан чиққач, корхона, ташкилотлар кассасига ва аҳоли кўлига ўтади. Оддисотди ватўлов ҳаракатлари бажарилгач, яна банкка кайтади.
Маълумки, бозор иктисодиёти товар-пул муносабатларига асосланган. Товар муомиласини таъминлаш пул микдорига куп жихатдан боглик.
Пул муомиласи конуни-муомила учун зарур булган пул микдорини белгилайдиган, товар-пул муносабатларини узида акс эттирадиган конундир. Бу конунга кура муомила даврида муомилага зарур булган пул микдори барча товарлар суммасига тугри пропорционал, пул айланиши тезлигига тескари пропорционал узгаради.
Хозирги шароитда муомила учун зарур булган пул микдорига куйидаги омиллар таъсир этади.
1. Сотиладиган товарлар микдори (куп булса куп ва аксинча).
2. Товарларни бахо даражаси (юкори булса куп ва аксинча).
3. Кредитни ривожланиш даражаси (ривожланган булса накд пул кам талаб этилади)
4. Накд пулсиз хисоб китобларни ривожланиш даражаси.
5. Пулни айланиш тезлиги.
Муомила учун зарур булган пул микдорини аниклашда касса айланмаси хомчути хамда ахоли даромадлари ва харажатлари балансидан хам кенг фойдаланилади.Касса айланмаси хомчути 1991 йилдан бошлаб мамлакатда кредитни ривожлантириш ва касса режалари урнига тузила бошланди. Уни тузишдан максад накт пулга булган эхтиёжни бутун республика ва банк муассасалари буйича аниклаш хамда пул муомиласини баркарорлаштириш тадбирларини ишлаб чикаришни амалга оширишдан иборат. Узбекистон Республикаси МБ-нинг 2005 йил 20 августдаги йурикномасига биноан касса айланма хомчути куйидаги асосий кирим маблаглари ва накд пуллар чикими йуналиши буйича тузилади.
I-Кирим.
1. Истеъмол товарларини кайси канналлар оркали сотилишидан катъий назар, уларнинг сотишдан тушган савдо тушумлари.
2. Темир йул ва хаво транспортдан пул тушуми.
3. Махаллий транспортдан пул тушуми.
4. Коммунал ва турар жой туловлари буйича тушумлар.
5. Томошагох ташкилотларидан тушган тушумлар.
6. Маиший хизмат курсатиш корхоналаридан тушум.
7. Солик йигимлари, бож туловлари ва бошка мажбурий туловлардан тушумлар.
8. Кишлок хужалик фаолияти билан шугулланувчи субъектлардан тушумлар.
9. Омонатлардан тушган тушумлар.
10. Почта алокаси корхоналаридан тушум.
11. Банк пластик карточкаларидан тушумлар.
12. Микрокредитлар кайтаришидан тушумлар.
13. Бошка тушумлар (армия, ички ишлар, МХХ ва ФВВ, партия ва бошка ташкилотлар).
Жами кирим.
Чикимнинг киримдан ошиши.

II-Чиким.


1. Иш хакига (шу жумладан степендия ва хизмат сафари харажатларини) берилган накд пуллар.
2. Нефт махсулотларини сотиб олиш учун берилган накд пуллар.
3. Кишлок хужалик махсулотларини сотиб олиб тайёрлаш учун берилган накд пуллар.
4. Кишлок хужалик фаолияти билан шугулланувчи субъектларга берилган накд пуллар.
5. Пенсия, нафака туловлари ва сугурта туловларини тулаш учун берилган накд пуллар.
6. Банк пластик карточкалари буйича берилган накд пуллар.
7. Бошка максадлар учун берилган накд пуллар.
8. Микрокредитларга берилган накд пуллар.
9. Омонатлар буйича берилган накд пуллар.
10. Почта алокаси корхоналарига берилган мадад пуллари.
Жами чиким.
Киримнинг чикимдан ошиши.
Ушбу хомчутни банк булимлари барча корхона ва ташкилотлардан йигиб Марказий банк топширигига биноат кутилаётган квартал бошланишига 30 кун олдин йигилади.
Марказий банк ушбу маълумотларни чукур урганиб пулни муомилага кушимча равишда чикариш ёки муомиладан олиш буйича таклифларни ишлаб чикади.
Пул муомиласини ташкил этишда ахолини даромадлари ва харажатлари баланси хам урганилади ва у куйидаги таркибга эга.
I-Даромадлар.

  1. Иш хаки.

  2. Жамоа хужалиги ва шахсий таморкадан даромад.

  3. Пенсия, степендия ва нафакалар.

  4. Молия-кредит тизимидан тушумлар.

  5. Дивидентларни олиш ва бошка тушумлар.

Жами.
II-Харажатлар.

  1. Товарлар учун туловлар.

  2. Хизматларга туловлар.

  3. Мажбурий туловлар ва ихтиёрий бадаллар.

  4. Куйилмаларга утказиш.

  5. Акция, облигацияларни харид килиш ва кечиктирилаётган туловлар.

  6. Бошка хизматлар.

Жами.
Ушбу балансда ахоли даромад ва харажатларининг таркиби ижтимоий гуруклари: ишчи ва хизматчилар ва ходимларни бошкалар гурухлари буйича курсатилади.
Ушбу балансни тузишдан максад ахолининг булиши мумкин булган пулли даромад ва харажатларининг иктисодий асосланган прагнозлар килишдан иборат.
Балансда даромадни харажатлардан купрок булиши ахолини кулида накд пул колдигини ошиклигини, унинг акси эса ахоли кулидаги накд пул колдигининг камайганлигини билдиради. Бу шунга яраша муомилага товарлар чикариш, хизматлар курсатиш корхоналари фаолиятини ривожлантириш буйича тадбирлар ишлаб чикаришга ундайди. Даромадларни асосий кисмини иш хаки, харажатларнинг асосини товарлар учун туловлар ташкил этади.
Ахолининг пул даромадлари ва харажатлари баланси ва касса айланмаси хомчути пул муомиласини ташкил этишда асосий режалардан хисобланади.
Бу иккала режа пул айланишини асосини ташкил этиш билан бирга улар уртасидаги куйидаги фарклар хам мавжуд.

  1. Касса айланмаси хомчутида факат накд пул айланиши курсатилса, ахолини даромадлари ва харажатлари балансида ахоли амалга оширадиган накд пуллар ва накд пулсиз айланиш тулигича курсатилади.

  2. Ахолининг пул даромадлари ва харажатлари балансида касса айланиши прогнозидан фарклирок ахолининг шахсий томорка хужалиги, хунармандчилик ва бошка курсатадиган хизматлари буйича олинадиган даромадлари ва амалга ошираладиган харажатлари курсатилади.

  3. Ахолининг пул даромадлари касса айланмаси хомчутининг харажат кисмида, ахолининг харажатлари касса айланмаси хомчутининг даромад кисмида курсатилади ва бошкалар.

Пул массаси пул муомиласининг мухим курсаткичи хисобланади. Пул массаси хужалик айланишидаги накд пулли хисоб-китобларни, яъни ахоли, корхоналар, ташкилот ва муассаларга тегишли харид тулов воситаларининг ялпи хажмини узида ифодалайди.
Пул муомиласининг белгиланган муддат ва савдо учун микдорий узгаришларини билиш учун, шунингдек пул муомиласи хажмини ва усиш суръатларини тартибга солиш буйича тадбирларни ишлаб чикиш учун турли хил курсаткичлар (пул агргатлар)идан фойдаланилади.
Нақд бўлмаган пул муомаласига фирма, корхона, ташкилотларнинг банкдаги ҳисобида турган пулнинг ҳаракати киради ва бундай муомала чек, кредит карточкаси, вексель, облигация, сертификат ва б. воситалар харакати шаклида олиб борилади.
2021 йил январь-июнь ойларида банклар орқали нақд пул айланмаси ҳажми 231,9 трлн. сўмни ташкил этгани ҳолда, 2020 йилнинг мос даврига нисбатан 47 фоизга ошди.
Жумладан, банклар кассаларига нақд пул тушумлари 115,4 трлн. сўмни, ўз навбатида, чиқим қилинган нақд пуллар 116,5 трлн. сўмни ташкил этди.
Нақд пул тушумлари ҳажми ва таркиби динамикаси
(2019-2021 йилларнинг январь-июнь ойлари)

2021 йил январь-июнь ойларида банк карталарига 126,9 трлн.сўмлик маблағлар келиб тушиб, ушбу даврда банк карталаридаги 42,1 трлн. сўмлик (33,2 фоиз) маблағлар аҳоли томонидан нақдлаштириб олинган.
Банк карталарига келиб тушган маблағлар ва уларни нақдлаштириш ҳажми динамикаси
(2019-2021 йилларнинг январь-июнь ойлари)

Жорий йилнинг январь-июнь ойларида банк кассаларидан (шу жумладан, банкоматлардан) берилган нақд пуллар 2020 йил январь-июнь ойларига нисбатан 35,6 трлн. сўмга ошиши кузатилган бўлса, ушбу ўсишнинг асосий қисми банк карталаридан нақд пул ечиш ҳажми 15,8 трлн. сўмга ҳамда нақд чет эл валютасини сотиб олиш учун 11,3 трлн. сўм ошиши ҳисобига юзага келди.


Банклардан нақд пулдаги чиқимлар ҳажми ва уларнинг мақсадлари бўйича таркибий динамикаси
(2019-2021 йилларнинг январь-июнь ойлари)





Банклар кассаларига нақд пул тушумлари ҳажми ва нақд пулга бўлган талабдан келиб чиққан ҳолда муомалага қўшимча нақд пуллар чиқариб борилди ҳамда айрим даврларда муомаладаги ортиқча нақд пулларнинг қайтиши кузатилди.
Пул тизими деганда мазкур мамлакатда пул мумиласини конуний ва мутоносиб равишда ташкил килишда кулланиладиган услублар мажмуаси тушунилади.
Хозирги пул тизими XVI-XVII асрларда ишлаб чикаришнинг капиталистик усулининг юзага келиши муносабати билан шаклланган, бирок унинг айрим элементлари бундан олдинрок пайдо булган.
Пул тизими куйидаги асосий элементларни уз ичига олади.
1. Пул бирлиги, сум, рубль ва бошкалар.
2. Бахо масштаби-дастлаб у пул бирлигининг олтинга тенг кисми сифатида, хозир жахон пулларига нисбати.
3. Пулнинг турлари. Киймати ўзида ифодаланишига кура пуллар икки турга хакиаий ва хакикий пулни урнини босувчи пулларга булинади.
Хакикий пуллар номинал кийматини узида ифодаловчи, реал кийматга эга булган метал пуллар булиб улар хар хил шаклларда чикарилган. Когоз пуллар хакикий пулларнинг вакили булиб пулнинг муомила функцияси ривожланиши натижасида юзага келган.
Умуман пуллар куйидаги турларга булинади.
а) Когоз пуллар.
б) Кредит пуллар. Кредит пуллар когоз пуллардан фарк килиб улар бир вактни узида кийматни ифодалайди ва у кредит хужжат булиб, кредитор ва карз олувчи уртасидаги иктисодий муносабатларни акс эттиради.Кредит пулларга давлат банки билетлари, вексел, банкнот, чек, кредит карточкаси ва бошкалар киради.
в)Тангалар асосан некель ва бронзадан тайёрланади. Тарихий маълумотларга кура биринчи тангалар бундан 26 аср олдин Лидия ва Хитойда, VII асрларда хозирги Марказий Осиё давлатларида, IX-X асрларда Киев русида зарб килинган. Дастлаб тангалар олтиндан, кейинчалик улар бошка металлда зарб килинган.
Когоз пуллар тарихий манбаларга кура XII -асрда Хитойда, 700-йилларда кумуш тангалар чикарилгунга кадар Бухоро давлатида когоз пулдан фойдаланилган, Америка ва Европада когоз пуллар XVII XVIII асрларда чикарилган.
4.Эмиссия тизими-бу муомиладаги банк билетлари, хазина билетлари, когоз пуллар ва кимматли когозларни чикаришдир. Буни Марказий банк амалга оширади. Кимматли когозларни уларни эметентлари давлат, банклар, хиссадорлик жамиятлари чикаради.
5.Муомиладаги пул массасини тартибга солувчи давлат муассаси- Марказий банк.
Пул тизимининг тарихан 2 тури мавжуд.
1.Металл пуллар тизими.
2.Кредит ва когоз пуллар тизими.
Метал пуллар тизими биметализм (олтин ва кумушни конуний тартибда умумий эквивалент эканлиги) ва монометализм (факат уларни бирини умумий эквивалентлиги) турларига булинади.
Муомиладаги пулларнинг асосий кисмини когоз пуллар ташкил килади. Когоз пуллардан фойдаланилишига сабаб:
а) Кимматбахо металлар, хусусан олтин танга пулларни реал ва номинал кийматлари уртасидаги фаркни вужудга келиши. Масалан.10 граммлик танга фойдаланилиши туфайли 7 граммга келган.
б). Баъзи мамлакатларда пулни реал ва номинал кийматлари тугри булмаган калбаки тангаларни чикарилиши.
в). Метал пулларни бузилиши, йуколиши давлат хазинасига кимматга тушади. Когоз пулни чикариш бунга нисбатан арзонга тушди.
Ривожланган мамлакатларнинг пул тизими куйидаги элементларни уз ичига олади.
1.Пул бирлиги.
2.Валюта курсини белгиловчи коидалар.
3.Бахо масштаби.
4.Пул куринишлари-кредит билетлари, когоз пул ва танга.
5.Эмиссия тизими.
6.Давлат ёки кредит аппарати.
Ривожланган мамлакатларнинг замонавий пул тизими куйидаги хусусиятларга эга.
-олтинга алмашилмайдиган, кейинчалик когоз пул айланадиган, кредит пулларга утиш.
-пулни муомилага нафакат хужаликларни банклар томонидан кредитлаш, балки давлат харажатларини коплаш учун чикариш.
-пул муомиласида накд пулсиз айланишнинг устунлиги.
-пул муомиласини давлат томонидан тартибга солишнинг кучайиши.
Шу каби ривожланаёган мамлакатларнинг, хатто айрим мамлакатлар пул тизими узига хос хусусиятларга эга.
Жумладан, Ўзбекистон Республикасида пул муомиласини давлат томонидан тартибга солиш куйидагилар асосида олиб борилади;
-самарали пул-кредит сиёсатини олиб бориш
-давлат карзини бошкариш
-солик сиёсатини амалга ошириш
-молия бозорларини шакллантириш
-монетар сиёсатни амалга оширишда пул массаси устидан назоратни таъминлаш.



Download 2,06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish