Тошкент молия институти "ИҚтисодиёт, бошқарув, солиқлар ва суғурта" кафедраси "ИҚтисодиёт" фани

Пул айланиши, унинг моҳияти ва тузилиши
Пул айланиши – бу нақд пуллик ва нақд пулсизлик олиб бориладиган ҳисоб – китобларнинг йиғиндисидир.
Пул айланиши асосан икки белгига:

1. 
   Жами ижтимоий маҳсулот ишлаб чиқариш
   
2. 
   Пулни функцияларига кўра таркибий қисмларга бўлиш мумкин
   

Жами ижтимоий маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ ҳолда пул айланиши: товарларни ишлаб чиқариш ва сотиш, капитал қурилиш билан боғлиқ айланишга, ҳамда товар ва уларнинг харакати билан боғлиқ бўлмаган айланишга бўлинади.
Товар ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнидаги пул айланишига ишлаб чиқаришга тегишли ишлаб чиқариш воситаларини сотиб олиш, маҳсулотни сотиш, тегишли ташкилотлар билан ҳисоб – китоблар олиб бориш киради, иккинчисига капитал қурилиш ва таъминлаш соҳасидаги ҳисоб – китоблар киради. Товар ва уларни харакати билан боғлиқ бўлмаган айланишга миллий даромадни тақсимлаш ва кайта тақсимлаш билан боғлиқ тўловлар ва бошқа товар харакати билан боғлиқ бўлмаган тўловлар киради.
Пул функцияларига ва тўлов турига кўра пул айланиши нақд пуллик ва нақд пулсиз айланишга бўлинади.
Умуман пул айланиши қуйидаги белгилари бўйича гуруҳланади:

1. 
   Пуллик муносабатларнинг турига кўра:
   

а) Товар – моддий қийматларни айрибошлаш жараёнидаги пул айла-ниши
б) Товар характерига эга бўлмаган ҳисоб – китоблардаги пул айланиши
2. Тўлов усулига кўра:
а) Нақд пуллик
б) Нақд пулсиз
3. Пул муносабатлари иштирокчиларининг худудий жойлашишига кўра:
а) Бир худуд миқёсидаги пул айланиши
б) Худудлараро пул айланиши
4. Пулни тўлов жараёнидаги иштирокига кўра:
а) Актив пул айланиши – тўлов жараёнида бевосита иштирок этаётган пул массаси
б) Пассив пул айланиши – маълум давр ичида, вақтинча муомилада иштирок этмаётган пул массаси (жамғармадаги, ҳисоб – варақлардаги бўш пул маблағлари).
Пул айланиши ҳолатини тартибга солиш бўйича хукумат органлари тегишли тартибда монетар ва фискал сиёсатини олиб боради.
Монетар сиёсат – мамлакатда пул массаси ва пул бозорини тартибга солишдир. Монетар сиёсатнинг бош ғояси – иқтисодий ўсишни бозор механизми таъминлайди. Бу механизмнинг асосий воситаси пул. Давлат ялпи талабга муомиладаги пул миқдорини тартибга солиш билан таъсир этиши керак. Бунга кўра


_{муомиладаги пул миқдори қ} Ялпи миллий маҳсулот
Пул айланиши сони
холида аниқланади.
Монетар сиёсат: харакатдаги пул миқдорини белгилаш, уни қатъий назорат қилиш; тижорат банклари фаолиятини кўзатиб бориш: кредит эмиссиясини бажариб бориш; давлат олтин – валюта захирасини яратиш ва фойдаланишни кўзда тутади.
Давлат харажатлари ва солиққа тортиш бўйича чора – тадбирлар кўриш орқали мамлакатдаги ижтимоий – иқтисодий муаммоларни ечишга қаратилган сиёсат фискал сиёсат дейилади.
Фискал сиёсатнинг асосий вазифаси иқтисодий сиёсатни амалга ошириш учун давлат пул фондларини марказлашган тарзда ташкил этиш ва ишлатиш орқали иқтисодий барқарорликни таъминлаш.
Фискал сиёсат автоматик ва дискрецион сиёсатга бўлинади. Автоматик деганда хукумат томонидан қўшимча чора – табирлар белгиламай мавжуд иқтисодий механизм орқали иқтисодий ўзгаришларга мослашувчан сиёсат тушунилади. Солиқ тўзилмаларини иқтисодий конъюктура ўзгаришига боғлиқлиги ва бошқалар.
Дискрецион (лотинча disсrecio – ўз қарорига қараб амал қилувчи) сиёсат давлат томонидан ялпи миллий маҳсулотнинг реал хажмига, бандлик, ифляция ва иқтисодий ўсишга таъсир кўрсатиш мақсадида давлат томонидан аниқ чора – тадбирларни белгилаш тушунилади. Доимий амал қилувчи қонунлар, қоидалар, меъёрларга кушимча равишда ёки уларни ўзгартириш бўйича тезкор тарзда мажбурий чора – тадбирлар кўрилади (солиқ реформаси ва бошқалар).
Умуман олганда фискал сиёсат ижтимоий химоя усулларини, бюджет даромадлари ва харажатларини режалаштириш, иқтисодий ривожланиш суръатларини ошириш сиёсати, нарх – навони пасайтиришга таъсир кўрсатиш каби чора – тадбирларни ўз ичига олади.


Нақд пул айланиши ва унинг хусусиятлари

Маълумки, кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш босқичлари пуллик муносабатлар орқали амалга ошади. Ишлаб чиқариш учун зарур бўлган ресурсларни сотиб олиш, уларни ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланиш ва етиштирилган маҳсулотларни сотиш жараёни одатда корхона ва ташкилотлар ўртасида олиб бориладиган пуллик муносабатларга боғлиқ.

Корхоналар, ташкилотлар, муассасалар ўртасидаги ва хўжаликларни ўз ходимлари билан бўладиган ҳисоб – китоб муносабатлари нақд пуллик ва нақд пулсиз шаклда олиб борилади.
Нақд пуллик ҳисоб – китобларга келганда нақд пулнинг харакати банкдан бошланади. Нақд пул банкдан чиккач корхона ва ташкилотлар кассаси орқали ахоли кулига утади. Олди – сотди ва тўлов харакатлари бажарилгач у яна банкга кайтади.
Мамлакатимизда нақд пул қулланиладиган пул айланиши асосан қуйидаги субъектлар ўртасида бўлади.
1. Давлат ва корхона, ташкилотлар, муассасалар ўртасида (иш хақи, товар сотиб олиш, хизмат кўрсатиш бўйича тўловлар ва бошқалар)
2. Давлат ва ахоли ўртасида (пенсия, нафақа, бюджетга солиқ тўловлари ва бошқалар)
3. Кредит тизими ва аҳоли ўртасида (қарз олиш, уни қайтариш, пулни жамғармага қўйиш ва олиш, ютуқларни олиш ва бошқалар)
4. Корхона, ташкилот ва муассасалар ўртасида чекланган ҳолдаги нақд пул бўйича ҳисоб – китоблар, чунки улар ўртасидаги ҳисоб – китоблар асосан нақд пулсиз амалга оширилади.
Пулнинг нақд айланиши – бу нақд пул ёрдамида амалга ошириладиган тўловлар йиғиндисидир. Бу айланиш пул ўзининг тўлов ва муомила воситаси функцияларини бажариши билан боғлиқ.
Нақд пуллар муомила воситаси сифатида аҳоли билан корхона, ташкилотлар ўртасида ҳамда аҳоли ўртасидаги товарлар сотиб олинганда ва сотишда қулланилади.
Пул тўлов воситаси сифатида иш хақи, нафақалар, мукофотлар, якка тартибдаги курилиш ва бошқа мақсадларга бериладиган кредитлар, суғурта тўлов ва қопламаларини амалга оширишда намоён бўлади.
Ундан ташқари нақд пулнинг айланиши:
- коммунал ва маиший хизматлар учун тўловларда
- солиқ ва бошқа йиғимлар тўловида
- «Ўзбекистон почтаси» хизматлари бўйича тўловларда
- Темир йул, хаво йули ва маҳаллий транспортга тўловларда
- савдода товарларни сотишда
- қуйилмаларни қуйиш ва олишда
- меҳнат хақи, пенсия ва нафакалар тўловини амалга оширишда ва бошқа холатларда амалга оширилади.
Шуни таъкидлаш лозимки, пулни нақд ва нақд пулсиз айланиши бир – бири билан ўзвий боғлиқ, чунки пул нақд пул айланишидан нақд пулсиз айланишга ва аксинча айланиб доимий харакатда бўлиб, умумий пул айланишини таъминлайди.
Корхона, ташкилот ва муассасаларнинг банклардаги ҳисоб рақамларидаги пул маблағлари қуйидаги холларда нақд пулга айланади:
- Ишчи, хизматчиларга иш хақи беришда
- Кўрсатилган хизмат ва ишлар учун нақд пул тўловида
- Пенсия, нафақа, ҳар хил мукофотлар, суғурта қопламаси тўловида
- Аҳолидан қишлоқ хўжалик маҳсулотлари сотиб олинганда
- Давлат заёмлари ва лоторея билетлари бўйича тўловларда
- Аҳоли банклардан ўз жамғармаларини талаб қилганда ва бошқа ҳолларда
Ўз навбатида нақд пуллар қуйидаги ҳолларда нақд пулсиз айланишга тушади:
- Уй– жой ва коммунал хизматлар учун тўловларда
- Хар хил солиқ ва йигимлар, бож ва жарималар тўловларида
- Алоқа ташкилотларига тўловларда
- Давлат заёмлари, лоторея ва бошқа уйинлардан тушумлар орқали
- Аҳолини якка тартибдаги банклар билан қурилиш ва бошқа кредит муносабатлари бўйича тўловларда
- Болалар муассасаларидан фойдаланиш бўйича тўловларда
- Дам олиш уйлари ва бошқа соғломлаштириш муассасаларидан фойдаланиш бўйича тўловларда ва бошқа ҳолларда
Пулнинг нақд пуллик айланишга ўтиш жараёни пул муомиласи учун хатарлироқ эканлиги туфайли Марказий банк томонидан у қаттиқ назорат қилинади.
Марказий банк томонидан назоратни оширилиши туфайли 1996 – 2002 йилларда нақд пулларни банк кассаларига қайтиши 80 – 93 фоиз оралиғида бўлган бўлса, 2005 йилда у 96,3 фоизга етди.
Нақд пуллик муносабатларнинг хусусиятлари яна шундаки, бир пул белгиси бир неча марта тўловларни амалга оширишда иштирок этади. Муомилада бўлган нақд пул массаси маълум бир даврда (ой, чорак, йилларда ўзгармас бўлиб турган ҳолда нақд пул айланиши пулни айланиш тезлигига кўра муомиладаги нақд пул миқдоридан бир неча марта кўп бўлиши мумкин ва аксинча.
Пул айланишида тўлов айланиши билан нақд пулсиз айланишлар ўртасидаги фарқни билиш лозим. Тўлов айланиши деб пулнинг тўлов воситаси сифатида харакати туфайли вужудга келган пул айланишига айтилади. Нақд пулсиз айланиш тўлов айланишининг таркибий қисми бўлиб нақд пулсиз айланиш ва нақд пул айланишининг пулнинг тўлов воситаси функцияси туфайли юзага келувчи қисми ҳисобланади.