Тошкент молия институти “Ҳисоб ва аудит” факультети “молиявий таҳлил” кафедраси

Асосий воситаларнинг таркиби, тузилиши ва динамикасининг таҳлили

Сунги йилларда, мамлакатимизда иктисодий сохада қулга киритилаетган ютуқлар, аввало иқтисодиетни тубдан таркибий узгартириш ва диверенфикация қилиш, қисқа муддатда биз учун мутлақо янги тармоқларни барпо этиш, ишлаб чиқаришини модернизация қилиш, иктисодий субъектларни янги замонавий асосий воситалар ва технологиялар билан янгилаш дастурларини амалга ошириш, замонавий бозор инфратузилмасини шакллантириш борасида уз вақтида бошланган, чуқур уйланган ва узоқ истиқболга мулжалланган ишларнинг натижасидир.

Бозор иқтисодиёти шароитида ҳар бир воситани маълум бир хусусиятлари бўйича таснифлаш ва таркибий жойлаштириб чиқиш мумкин бўлади. Хусусан, корхоналарнинг асосий воситаларини ҳам маълум бир хусусиятлари бўйича таснифлаб чиқиш ва уларни таҳлил қилиб чиқиш мақсадга мувофиқ саналади. Бугунги кунда асосий воситаларни қуйидаги хусусиятлари бўйича таснифлашимиз мумкин:

1. 
   Асосий воситаларнинг корхонанинг ишлаб чиқариш жараёнида қатнашувига қараб:
   

• 
  актив асосий воситалар;
  
• 
  пассив асосий воситалар.
  

2. 
   Асосий воситаларни маълум тармоқларга бўйсунувига қараб:
   

• 
  саноат ишлаб чиқариш асосий воситалари;
  
• 
  бошқа тармоқ асосий воситалари;
  
• 
  ноишлаб чиқариш асосий воситалари.
  

3. 
   Асосий воситаларнинг фойдаланиш жараёнидаги қатнашувига қараб:
   

• 
  фойдаланишдаги асосий воситалар;
  
• 
  фойдаланишдан олиб қўйилган (консервация қилинган) асосий фондлар.
  

4. 
   Асосий воситаларнинг турларга ажратилиши бўйича:
   

• 
  ер;
  
• 
  бинолар;
  
• 
  иншоотлар;
  
• 
  узатиш мосламалари;
  
• 
  ҳисоблаш техникаси ва компьютерлар;
  
• 
  машина ва ускуналар;
  
• 
  транспорт воситалари;
  
• 
  асбоб ускуналар;
  
• 
  хўжалик жиҳозлари;
  
• 
  ишлаб чиқариш инвентарлари;
  
• 
  ишчи ва маҳсулдор ҳайвонлар;
  
• 
  кўп йиллик экинлар ва бошқа асосий воситалар.
  

5. 
   Мулкий эгалигига қараб:
   

• 
  ўзига тегишли асосий воситалар;
  
• 
  ижарага олинган асосий воситалар.
  

Бундан ташқари асосий воситаларнинг яна бошқа бир хусусиятлари бўйича ҳам таснифлаш мумкин.
Ҳозирги шароитда корхоналарда асосий воситаларнинг барча турларини керакли нисбатда ва таркибда бўлишини таъминлаш мақсадга мувофиқдир. Яъни саноат ишлаб чиқаришидами, ёрдамчи тармоқлардами ёки ижтимоий- маиший соҳаларда бўлмасин барча асосий воситалар керакли хизматни бажарадилар.