Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

16-Mavzu. AGRAR TIZIMDA RENTA MUNOSABATLARI

REJA

1. 
   Agrar munosabatlar va ularning xususiyatlari. Renta munosabatlari.
   
2. 
   Er rentasi va uning turlari.
   
3. 
   Agrosanoat integratsiyasi. Agrosanoat majmuasi va uning tarkibi.
   
4. 
   Agrobiznes va uning turlari.
   

1. Agrar munosabatlar va ularning xususiyatlari. Renta munosabatlari

Qishloq xo’jaligi xalq xo’jaligining muhim bo’g’inidir. Unda insoniyat hayoti uchun eng zarur bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlari va sanoat tarmoqlari uchun xom ashyo ishlab chiqariladi. Respublikamiz Prezidenti I. Karimov ta’kidlab o’tganidek, «Respublika sanoatining ko’pgina tarmoqlarini, jumladan, paxta tozalash, to’qimachilik, kimyo sanoatini, qishloq xo’jaligi mashinasozligini va boshqalarni... rivojlantirish istiqbollari, ularning murakkab o’tish davridagi iqtisodiy ahvoli bevosita qishloq xo’jaligigiga bog’liqdir»¹. Demak, aholi uchun zarur bo’lgan tovarlar bozorini to’ldirish uchun qishloq xo’jaligi tarmoqlarini rivojlantirish darkor. Boshqa sohalar kabi qishloq xo’jaligida ham takror ishlab chiqarish jarayonida kishilar o’rtasida muayyan iqtisodiy aloqa va munosabatlar sodir bo’ladi. Bu munosabatlar agrar munosabatlarni tashkil qiladi.

Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish ko’p jihatdan er bilan bog’liq, shuning uchun ham erga egalik qilish, tasarruf etish va undan foydalanish hamda er rentasining hosil bo’lishi, taqsimlanishi bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar agrar munosabatlar deyiladi.

Er rentasi orqali erga bo’lgan mulkchilik huquqi ro’yobga chiqariladi. O’zbekistonda «er – davlat mulki – umummilliy boylik...» bo’lganligi sababli erga bo’lgan mulkchilik, erga egalik qilish va erdan foydalanish masalalari alohida ajratib tahlil qilinishi lozim.

Erga egalik jismoniy va huquqiy shaxslarning ma’lum er uchastkasiga tarixan tarkib topgan asoslardagi yoki qonun hujjatlarida belgilangan tartibdagi egalik huquqini tan olishini bildiradi. Erga egalik deganda avvalo erga bo’lgan mulkchilik huquqi ko’zda tutiladi. Erga egalikni eri bo’lgan mulkdor amalga oshiradi. O’zbekiston Respublikasining er kodeksida ta’kidlanganidek: «Er uchastkalari yuridik va jismoniy shaxslarga doimiy va muddatli egalik qilish hamda ulardan foydalanish uchun berilishi mumkin»¹.