Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

Qaror qabul qilish setkasi

2-jadval

Muqobil variantlar	M e z o n l a r
	Hammaga teng imko-niyat	Eng yuqori narx	Qadr-qimmat naf	Mulk egasi-ning tan-lovi	Omad	Muko-fot
Boshliq (o’qituvchi)ning qaroriga ko’ra						+
Lotereya o’tkazish	+				+
Auktsion		+	+
Konkurs	+		+			+
Mulk egasining xohishiga ko’ra				+

Albatta boshqa narsalar, maqsadlar uchun muqobil variantlar va qaror qabul qilish mezonlari boshqacha bo’ladi. Masalan: tadbirkorning qanday faoliyat turini tanlashi muqobil variantlari maktabni bitiruvchining kelajakda qanday kasb tanlashi variantlaridan farq qiladi. Albatta mezonlari ham. Oliy Majlisga deputat nomzodiga ovoz berishda ham albatta muqobil variantlar ichidan o’zimiz belgilagan mezonlarga ko’ra qaror qabul qilamiz.

Ehtiyojlar qondirilish darajasi odatda iste’mol bilan o’lchanadi. U yil davomida aholi jon boshiga iste’mol qilingan tovar va xizmatlar miqdori hisobidan o’lchanadi. Masalan, aholi jon boshiga iste’mol qilingan non va non mahsulotlari, sut, go’sht, sabzavot, meva va hokazolar. Har bir oilaga to’g’ri keladigan uzoq muddat, foydalanadigan tovarlar: televizor, kir yuvish mashinasi, xolodilnik, uy-joy maydoni va boshqalar.

Jamiyat taraqqiy etgan sari iste’mol o’sib, ehtiyojlar to’laroq qondirila boradi. Ehtiyojni qondirish usullari ham o’zgaradi. Iste’mol ne’matlari turi ko’payadi. Ehtiyojlarni qondirilishi umumiy tarzda turmush darajasini ko’rsatadi. Turmush darajasi - aholi ehtiyojlarini qondirilishiga qarab baholanadi. Aholining ehtiyojlarini qondirilishi ularning farovon yashashi, uzoq umr ko’rishining garovidir. Buning uchun esa ana shu ehtiyojlarni qondiradigan darajada ishlab chiqarish zarur.

Hozirgi zamon jahon iqtisodiyotida ehtiyojlar va ishlab chiqarish nisbati qandayligiga iqtisodchilarning alohida diqqati qaratilayapti. Ehtiyojlar bilan ishlab chiqarish nisbatining hozirgi davrda asosan 3 varianti mavjud:

1. Regressiv. Bunday holat uzoq muddat ishlab chiqarishning tushkunlikda bo’lishi natijasidan kelib chiqadi. Aholi iste’moli miqdoriy jihatdan ham sifat jihatdan ham kamayib boradi. Iqtisodiyotni bunday o’zgarishini kichrayib boruvchi spiral, ya’ni girdob tarzida ko’rish mumkin. Borgan sari kishilarning eng zarur ehtiyojlarini qondirish ham qiyinlashib boradi. Hozir shunday vaziyatni Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasining qator mamlakatlarida ko’rish mumkin. Rivojlanib borayotgan mamlakatlarning 2/3 qismida 80-yillarning ikkinchi yarmi va 90 - yillarda aholi jon boshiga ishlab chiqarish va daromad qisqarib borgan.

2. Turg’un. Bu variantda nisbatan cheklangan turdagi mahsulot ishlab chiqarish ham, ehtiyojlar ham nihoyatda sekinlik bilan o’sib boradi. Yaratuvchanlik faoliyati sust, ishlab chiqarish – taqsimot – ayriboshlash – iste’mol, ehtiyojlar doirani eslatadi. Iqtisodiyotda umumiy turg’unlik yuz berib, ko’pincha u mahalliy xalqlarning an’ana va urf-odatlari bilan bog’lanib ketadi. Hozirgi paytda ayrim Osiyo va Afrika, Lotin Amerikasi mamlakatlarida kuzatiladi.

1. Progressiv. Bunda ishlab chiqarish miqdori ko’payadi, sifati yaxshilanadi, iste’mol va ehtiyojlar o’sadi. Uni tobora kengayib boruvchi spiralsimon harakat tarzida ifodalash mumkin. Bir qadar beqarorlikka qaramay, rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarish ham, ehtiyojlar ham o’sib boradi.

Birinchi va ikkinchi variantda ehtiyojlarning o’sib borishiga qator omillar aks ta’sir ko’rsatayapti.

Jamiyatning moddiy va ma’naviy madaniyati insonlarni ehtiyoji doirasini cheklab, eng zarurlarinigina mavjud bo’lishiga olib keladi. Bunga shunday hollar ta’sir ko’rsatadi:

– moddiy va ma’naviy madaniyatning pastligi, inson ehtiyojlarining eng zarurlari bilan cheklanishi. Eng zarur ehtiyojlar esa juda sekin o’sadi;

– mehnat taqsimotining pastligi, turli ne’matlarni ishlab chiqarish va ehtiyojlarni oshib borishiga yo’l qo’ymaydi;

– narxlarning yuqori, daromadlarni pastligi eng oddiy ehtiyojlarni ham qondirishga to’sqinlik qiladi;

– ko’pgina mamlakatlarda aholi soni ularning yashashi uchun zarur ne’matlarni ishlab chiqarishga nisbatan tez o’sayapti.

Ehtiyojlar barqaror o’sib borishini uchinchi variant ta’minlashga qodir bo’lib, u mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, aholining pul daromadlari va aholi jon boshiga real boylikning ko’payishi bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga bu erda ehtiyojlar bilan ishlab chiqarish o’rtasida qarama-qarshilik mavjud. Insonlarning xohishi bilan imkoniyati mos kelmasligi mumkin.