Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

Qishloq xo’jaligidagi iqtisodiy inqirozlar agrar inqirozlar deb ataladi.

Agrar inqirozlar quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi:

1. 
   Qishloq xo’jalik mahsulotlarining nisbiy ortiqcha ishlab chiqarilishi, uning sotilmay qolgan juda katta zahiralarining to’planishi;
   
2. 
   Narxlarning pasayishi, daromadlar va foydalarning kamayish;
   
3. 
   Fermerlarning ommaviy ravishda xonavayron bo’lishi, ularning qarzlarining ortishi;
   
4. 
   Qishloq aholisi o’rtasida ishsizlarning ko’payishi.
   

Qishloq xo’jaligida takror ishlab chiqarish o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lganligi sababli, agrar inqirozlar o’ziga xos xarakter kasb etadi. Agrar inqirozlar sanoat tsikllariga qaraganda, odatda ancha uzoqroqqa cho’zilib boradi. Birinchi agrar inqiroz o’tgan asrning 70-yillarida boshlanib, har xil shakllarda 90-yillar o’rtasigacha davom qilgan edi.

Birinchi jahon urushidan keyin, aholining xarid qobiliyati juda pasayib ketgan sharoitda, 1920 yil bahorida keskin agrar inqiroz boshlanib ketdi va ikkinchi jahon urushining boshlanishga qadar davom etdi. Uchinchi agrar inqiroz 1948 yildan boshlanib, 80-yillargacha davom etdi.

Agrar inqirozlarning cho’zilib ketishining asosiy sabablari quyidagilar: a) Erga xususiy mulk monopoliyasi sharoitida, u qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining rivojlanishida sanoatga nisbatan orqada qolishni taqozo etadi; b) Er rentasining mavjud bo’lishi va uning uzluksiz sur’atda o’sib borishi. Er rentasining, avvalo absolyut rentaning ko’payishi qishloq xo’jalik mahsulotlarini qimmatlashtirib yuboradi, buning natijasida uni sotish qiyinlashadi. v) Ko’plab mayda dehqon xo’jaliklarning mavjud bo’lishi. Mayda ishlab chiqaruvchilar xo’jalikni asosan o’zi va oilasi uchun zarur tirikchilik vositalarini topish maqsadida yuritadi. Inqiroz sharoitida ham ular ishlab

chiqarishni qisqartira olmaydilar. Tirikchiliklarini o’tkazish va ijara haqini to’lash uchun ishlab chiqarishni ilgarigi miqiyoslarda olib boraveradi. Bu hol qishloq xo’jalik mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarishni yana ham ko’paytirib yuboradi.

Agrar inqirozlar tsiklli xarakterga ega bo’lmaydi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarish absolyut xarakterga emas, balki nisbiy xarakterga ega. Chunki inqiroz ro’y bergan mamlakatlarda million-million kishilar doimiy sur’atda ochlikda yashaydi.

3.