|
2-jadval.
Iste’mol va jamg’arma darajasi, mlrd., so’m
(shartli ma’lumotlar)
Yillar
|
Daromad darajasi (D)
|
Iste’mol (I)
|
Jamg’arma (J)
|
Io’M
|
Jo’M
|
IqM
|
JqM
|
1990
|
1500
|
1300
|
200
|
0,87
|
0,13
|
-
|
-
|
1995
|
1800
|
1500
|
300
|
0,83
|
0,17
|
0,67
|
0,33
|
2000
|
2200
|
1700
|
500
|
0,77
|
0,23
|
0,50
|
0,50
|
|
1
|
2
|
3 (1-2)
|
4 (2:1)
|
5(3:1)
|
6(2:1)
|
7 (3:1)
|
Jadval ma’lumotlaridan xulosa chiqarib aytish mumkinki, birinchidan, aholi daromadining asosiy qismi iste’molga sarflanadi, qolgan qismi jamg’armaga ajratiladi. Ikkinchidan, iste’mol ham, jamg’arish ham daromadlar darajasiga bevosita bog’liq bo’ladi.
Aholi daromadining iste’molga ketadigan ulushi iste’molga o’rtacha moyillik deyiladi (Io’M).
Aholi daromadining jamg’armaga ketadigan ulushi esa jamg’armaga o’rtacha moyillik (Jo’M) deyiladi. Ya’ni:
Io’M =
x 100 va Jo’ M
iste’mol daromad
jamgarma daromad = 100
Jadvalda keltirilgan har bir daromad darajasi bo’yicha Io’M va Jo’Mni hisoblab ko’ramizki daromad ko’payib borishi bilan Io’M tushadi, Jo’M esa o’sadi. Haqiqatda soliqlar to’langandan keyin qolgan daromad yoxud iste’mol qilinadi va yoxud jamg’armaga ketadi. Shu sababli daromadning iste’mol qilinadigan va jamg’armaga ketadigan qismlari daromad har qanday darajasining butun miqdorini qamrab oladi. qisqasi Io’M+Jo’M=1,0 yoki 100% bo’ladi.
Daromad o’simining iste’mol qilinadigan qismi yoki hissasi iste’molga qo’shilgan moyillik deyiladi (IQM), yoki
IQM =
iste’moldagi o’zgarish daromaddagi o’zgarish
Daromad har qanday o’sishning jamg’armaga ketadigan hissasi, jamg’armaga qo’shilgan moyillik deyiladi (JqM), ya’ni JqM = jamg’armadagi o’zgarish/daromaddagi o’zgarish.
Masalan, agar 1500 mlrd. so’m ni tashkil qiluvchi soliqlar to’langandan keyingi daromad 300 mlrd. so’mga ko’payib 1800 mlrd. so’mga etsa (7-qator)
daromadning shu o’sgan qismining 2/3 qismi iste’mol qilinadi va 1/3 qismi jamg’armaga ketadi. Boshqacha aytganda, IqM - 0,666 ni, JqM esa 0,333 ni tashkil qiladi. Daromaddagi har qanday o’zgarish uchun IqM va JqM yig’indisi har doim I ga teng bo’lishi zarur yoki IqM + JqM = I. Bizning misolda 0,666+0,333= I,0
Shaxsiy daromaddan tashqari iste’mol va jamg’arma o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikka ta’sir ko’rsatuvchi boshqa bir qator omillar ham mavjud bo’ladi. Bu omillarning asosiylari quyidagilar:
uy xo’jaliklari jamg’argan boylik darajasi;
narxlar darajasi;
narxlar, daromadlar va tovarlar taklifi o’zgarishining kutilishi;
iste’molchi qarzlari;
soliq stavkalari o’zgarishi.
Jamg’arishning mhiyati, omillari va samaradorligi.
Jamg’arish iqtisodiyotdagi yalpi sarflarning tarkibiy qismlaridan biri hisoblanib, investitsion xarakterdagi tovarlarga talab darajasini belgilab beradi. Investitsiyalar jamg’arishning amalda namoyon bo’lish shakli bo’lganligi sababli dastlab tahlilni jamg’arishning mohiyati, omillari va samaradorligini nazariy jihatdan asoslash bilan boshlaymiz.
Jamg’arish deb, milliy daromadning bir qismi asosiy va aylanma kapitallarni, shuningdek, ehtiyot zahiralarini ko’paytirish uchun sarflanishiga aytiladi.
Amalda jamg’arish kapital mablag’lar yoki investitsion sarflar shaklida yuzaga chiqib, u yangi asosiy kapitalni hosil qilish, ishlab turganlarini kengaytirish, rekonstruktsiyalash va yangilashga qilinadigan xarajatlarni ifodalaydi. “Jamg’arish” va “kapital mablag’” yoki “investitsion sarflar” tushunchalari bir xil mazmunga ega emas. Bir tomondan, kapital mablag’ yoki investitsiyalarning chegaralari jamg’arish fondiga qaraganda kengroq, chunki renovatsiyaga (ya’ni eskirgan ob’ektlarni batamom almashtirishga) sarflanadigan amortizatsiya fondining bir qismi ham ularning manbai bo’lib xizmat qiladi. Ikkinchi tomondan, “jamg’arish” tushunchasi investitsion sarflar doirasidan chiqib ketadi, chunki u faqat asosiy kapitalning emas, balki aylanma kapitalning, shuningdek, ehtiyot zahiralarining kengayishini ham anglatadi.
Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish maqsadidagi jamg’arish bir-biridan farqlanadi. Jamg’arilgan mablag’larning moddiy ishlab chiqarish sohasining asosiy kapitallarini va aylanma mablag’larini kengaytirishga ketadigan qismi ishlab chiqarish sohasidagi jamg’arish fondini hosil qiladi. Ishlab chiqarish sohasidagi jamg’arish iqtisodiy o’sishning muhim omilidir.
Ijtimoiy madaniy sohadagi jamg’arish (noishlab chiqarish jamg’arishi) uy- joy fondini, kasalxonalar, o’quv muassasalari, madaniyat, sog’liqni saqlash, sport muassasalari, ya’ni nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlarini kengaytirish, rekonstruktsiyalash, yangilashga sarflanadi. Noishlab chiqarish sohasini kengaytirish ham ishlab chiqarishni rivojlantirishning zarur shartidir.
Jamg’arish fondi, uning hajmi va tarkibi takror ishlab chiqarish sur’atlarini belgilab beradigan hal qiluvchi omillardir. Jamg’arish normasi bevosita jamg’arish fondining butun milliy daromad hajmiga nisbati bilan aniqlanadi: JN = (JF/MD) x 100,
Bunda, JN-jamg’arish normasi, JF-jamg’arish fondi, MD-milliy daromad.
Jamg’arish normasining ham o’z chegarasi bo’lib, uni oshirish iqtisodiy jihatdan samarasiz bo’lib chiqishi va salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Masalan, uning haddan tashqari ortishi natijasida investitsion sarflar samaradorligi pasayib ketishi mumkin, chunki kapital mablag’lar hajmi bilan qurilish tashkilotlarining quvvatlari, materiallar va uskunalar etkazib berish imkoniyatlari, infratuzilmaning rivojlanishi o’rtasida nomutanosiblik paydo bo’ladi. Mablag’larning sochilib ketishi, ob’ektlarni barpo etish muddatlarining cho’zilib ketish xavfi oshadi, oqibatda ular qimmatlashadi, barpo etish jarayonidayoq ma’naviy jihatdan eskiradi, tugallanmagan qurilishlar ko’payadi. Oqibatda iqtisodiy o’sish pasayib ketish tamoyiliga ega bo’ladi.
Shunday qilib, jamg’arish fondi iqtisodiy o’sish sur’atlari va sifatiga faqat o’zining miqdori bilangina hal qiluvchi ta’sir ko’rsatib qolmaydi. Fan-texnika revolyutsiyasi sharoitida ulardan foydalanish samaradorligi birinchi o’ringa chiqadi.
Jamg’arish fondi milliy daromadning bir qismini tashkil etadi va shu sababli milliy daromad hajmi ko’payishini belgilaydigan omillar, jamg’arish miqdorini ham belgilab beradi. Bu omillardan asosiysi qo’llaniladigan resurslar massasi va ularning unumdorligidir. Jamg’arish miqdori ishlab chiqarish jarayonida xom-ashyo, materiallar, energiyani tejab-tergab sarflashga ham bog’liq. Mahsulot birligiga ularni sarflashni kamaytirish moddiy vositalarning o’sha miqdorida mahsulotlarni ko’proq hajmda ishlab chiqarishga imkon beradi.
Jamg’arishning miqdori milliy daromaddagi jamg’arish va iste’mol fondlari o’rtasidagi nisbatga ham bog’liq bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
