Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

Qishloq xo’jaligidagi iqtisodiy inqirozlar agrar inqirozlar deb ataladi. 
Agrar inqirozlar quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi:  
1) Qishloq xo’jalik mahsulotlarining nisbiy ortiqcha ishlab chiqarilishi, uning 
sotilmay qolgan juda katta zahiralarining to’planishi;  
2) Narxlarning pasayishi, daromadlar va foydalarning kamayish; 
3) Fermerlarning ommaviy ravishda xonavayron bo’lishi, ularning qarzlarining 
ortishi; 
4) Qishloq aholisi o’rtasida ishsizlarning ko’payishi. 
Qishloq xo’jaligida takror ishlab chiqarish o’ziga xos xususiyatlarga ega 
bo’lganligi sababli, agrar inqirozlar o’ziga xos xarakter kasb etadi. Agrar inqirozlar 
sanoat tsikllariga qaraganda, odatda ancha uzoqroqqa cho’zilib boradi. Birinchi agrar 
inqiroz o’tgan asrning 70-yillarida boshlanib, har xil shakllarda 90-yillar o’rtasigacha 
davom qilgan edi. 
Birinchi jahon urushidan keyin, aholining xarid qobiliyati juda pasayib ketgan 
sharoitda, 1920 yil bahorida keskin agrar inqiroz boshlanib ketdi va ikkinchi jahon 
urushining boshlanishga qadar davom etdi. Uchinchi agrar inqiroz 1948 yildan 
boshlanib, 80-yillargacha davom etdi. 
Agrar inqirozlarning cho’zilib ketishining asosiy sabablari quyidagilar: a) Erga 
xususiy mulk monopoliyasi sharoitida, u qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining 
rivojlanishida sanoatga nisbatan orqada qolishni taqozo etadi; b) Er rentasining mavjud 
bo’lishi va uning uzluksiz sur’atda o’sib borishi. Er rentasining, avvalo absolyut 
rentaning ko’payishi qishloq xo’jalik mahsulotlarini qimmatlashtirib yuboradi, buning 
natijasida uni sotish qiyinlashadi. v) Ko’plab mayda dehqon xo’jaliklarning mavjud 
bo’lishi. Mayda ishlab chiqaruvchilar xo’jalikni asosan o’zi va oilasi uchun zarur 
tirikchilik vositalarini topish maqsadida yuritadi. Inqiroz sharoitida ham ular ishlab 

---

 
69
chiqarishni qisqartira olmaydilar. Tirikchiliklarini o’tkazish va ijara haqini to’lash uchun 
ishlab chiqarishni ilgarigi miqiyoslarda olib boraveradi. Bu hol qishloq xo’jalik 
mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarishni yana ham ko’paytirib yuboradi. 
Agrar inqirozlar tsiklli xarakterga ega bo’lmaydi. Qishloq xo’jalik 
mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarish absolyut xarakterga emas, balki nisbiy 
xarakterga ega. Chunki inqiroz ro’y bergan mamlakatlarda million-million kishilar 
doimiy sur’atda ochlikda yashaydi. 
 

---

 
70