Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

Kondratev tsikli
 - «uzoq to’lqinlar» tsikli deb ham ataladi. Tsikllilikning bu 
nazariyasini ishlab chiqishga rus olimi N.D.Kondratev katta hissa qo’shadi. Uning 
tadqiqoti Angliya, Frantsiya va AQShning, 100-150 yil davomidagi rivojlanishini 
qamrab oladi. Bunda u iqtisodiy o’sishning ko’p omilli tahlilini o’tkazib, ya’ni tovar 
narxlari kapital uchun foiz, nominal ish haqi, tashqi savdo aylanmasi kabi 
makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning o’rtacha darajasini umumlashtirish natijasida bir 
qator katta tsikllarni ajratib ko’rsatadi. 
• 
I-tsikl: 1787-1814 yy. – ko’taruvchi to’lqin, 1814-1851 yy. pasaytiruvchi 
to’lqin. 
• 
II-tsikl: 1844-1851 yy. – ko’taruvchi to’lqin, 1970-1896 yy. - pasayuvchi 
to’lqin. 
                                                 
1
 Qarang: Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnik / pod obshchey red. V.I.Vidyapina, G.P.Juravlevoy, -M.: Izd-vo 
Ros.Ekon.akad., 2000, 436-438-betlar. 

---

 
71
• 
III-tsikl: 1896-1920 yy. – ko’taruvchi to’lqin. 
Kondratev tsiklining davomiyligi o’rtacha 40-60 yilni tashkil qiladi va uning 
asosiy xususiyati texnika taraqqiyoti hamda tarkibiy o’zgarishlarni o’zida aks ettirishi 
hisoblanadi. 
Kondratev birinchi katta tsiklning yuksalish fazasini Angliyadagi sanoat 
revolyutsiyasi, ikkinchisini - temir yo’l transportining rivojlanishi, uchinchisini - 
elektroenergiyasi, telefon va radioning kashf etilishi, to’rtinchisini - avtomobil 
sanoatining rivojlanishi bilan bog’laydi. Hozirgi zamon tadqiqotchilari beshinchi 
tsiklni elektronika, gen injenerligi va mikroprotsessorlar rivojlanishi taqoza qilishini 
ko’rsatadilar. 
Iqtisodiy tsikl barcha tomonlari bilan namoyon bo’lib, amalda iqtisodiyotning 
hamma sohalariga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Iqtisodiyot tarkibiy qismlarning o’zaro 
bog’liqligi sababli uning hech bir sohasi inflyatsiya to’lqini yoki turg’unlikning 
nohush oqibatlaridan chetda qolmaydi. Ammo shuni e’tiborga olish zarurki, iqtisodiy 
tsikl alohida shaxslar turmush darajasi va korxonalar iqtisodiy faolligiga turli 
darajada ta’sir ko’rsatadi. 
Odatda iqtisodiy inqirozlardan sanoatning ishlab chiqarish vositalari va uzoq 
muddatli foydalaniladigan iste’molchilik tovarlari ishlab chiqaradigan tarmoqlari 
ko’proq yo’qotishga uchraydi.  
Uy-joy va sanoat binolari qurilishi, og’ir mashinasozlik hamda investitsion 
tovarlar, avtomobillar, maishiy xo’jalik buyumlari va shunga o’xshash tovarlar ishlab 
chikarish bilan bog’liq sanoat tarmoqlari va ularda band bo’lgan ishchilar tsiklning 
inqiroz fazasida og’ir oqibatiga uchraydi. Biroq, bu tarmoqlar tsiklning yuksalish 
fazasida o’zining rivojlanishi uchun yuqori darajada rag’bat oladi.  
Iqtisodiyot qiyinchilikni boshdan kechira boshlaganda, ishlab chiqaruvchilar 
ko’pincha zamonaviy uskunalarni sotib olishni va yangi zavodlar qurishni to’xtatadi 
yoki qandaydir muddatga kechiktirishi mumkin. Bunday kon’yuktura sharoitida 
investitsion tovarlar zahiralarni ko’paytirish hech qanday iqtisodiy mazmunga ega 
emas, aksincha korxonalar mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan ancha to’laroq 
foydalanishlari mumkin bo’ladi.  
Iqtisodiy jihatdan qulay davrlarda ya’ni tsiklning jonlanish va yuksalish 
fazalarida ishlab chiqarish vositalari odatda ular to’liq eskirganicha almashtiriladi. 
Ammo  tanazzul davri kelganida, korxonalar o’zining eskirgan uskunalarini 
ta’mirlab, ularni ishga tushiradi. Shu sababli bu davrda ishlab chiqarish vositalariga 
investitsiyalar keskin qisqaradi. Ortiqcha ishlab chiqarish quvvatlari mavjud bo’lgan 
ayrim korxonalar, hatto iste’mol qilingan asosiy kapitalining o’rnini qoplashga ham 
harakat qilmaydi.  
Qisqa mudatli foydalaniladigan iste’molchilik tovarlari ishlab chiqaruvchi 
sanoat tarmoqlari tsiklining oqibatlarini nisbatan kamroq darajada sezadi. 
Aholi yoki keng iste’molchilar qatlamiga iqtisodiy tsikl turlicha ta’sir 
ko’rsatadi. Tanazzul davri boshlanganda, doimiy daromad oluvchi iste’molchilar oila 
byudjetini qisqartirishga to’g’ri keladi, maishiy texnika va avtomashina kabi uzoq 
muddat foydalaniladigan tovarlarni xarid qilishini to’xtatadi. Har qanday sharoitda 
ham oila a’zolari eb-ichishi va kiyinishi zarurligi tufayli, oziq-ovqat mahsulotlari va 
kiyim-kechaklar, ya’ni qisqa muddatda foydalanadigan iste’molchilik tovarlarini 

---

 
72
xarid qilishni to’xtatish mumkin emas. Faqat, bunday tovarlarni xarid qilish miqdori 
qandaydir darajada kamayishi mumkin.  
Investitsion tovarlar va uzoq muddat foydalaniladigan iste’molchilik tovarlari 
ishlab chiqaruvchi ko’pchilik sanoat tarmoqlari  yuqori darajada monopol mavqega 
egaligi bilan farqlanadi va natijada bozorda nisbatan ko’p bo’lmagan yirik firmalar 
ma’lum davr davomida narxning pasayishiga qarshi turishi, talabning kamayishi 
sababli mahsulot chiqarish hajmini cheklash uchun etarlicha monopol hukumdorlikka 
ega bo’lishi mumkin. Shu sababli talabning kamayishi birinchi navbatda ishlab 
chiqarish va bandlik darajasiga ta’sir ko’rsatadi. Bunga teskari bo’lgan holatni qisqa 
muddatli foydalaniladigan iste’molchilik tovarlari ishlab chiqaruvchi sanoat 
tarmoqlarida kuzatish mumkin. Bu tarmoqlarning ko’pchiligi o’zlarining raqobatga 
layoqatsizligi va ishlab chiqarish markazlashuv darajasining pastligi bilan 
xarakterlanadi. Shu sababli ular tsiklning salbiy oqibatlariga qarshi tura olmasligi 
mumkin va mahsulotlarga bo’lgan talabning pasayishi, ishlab chiqarish darajasiga 
qaraganda narxlarda ko’proq aks etadi.  
Demak, kapitalning to’planishi yuqori darajada bo’lgan tarmoqlarda ishlab 
chiqarish hajmining keskin pasayishi va narxlarning nisbatan sekin tushishi, 
to’planish darajasi past bo’lgan tarmoqlarda narxlarning sezilarli tushishi va mahsulot 
ishlab chiqarish hajmining nisbatan kam qisqarishi kuzatiladi.