Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi



Download 0,61 Mb.
Pdf ko'rish
bet192/238
Sana08.01.2022
Hajmi0,61 Mb.
#331957
1   ...   188   189   190   191   192   193   194   195   ...   238
Bog'liq
iqtisodiyotnazariyasi uzl 1d55d unlocked

Asosiy adabiyotlar: 
1,2,3,4,5,6,7,12,13,16,21. 


 
147
Qo’shimcha adabiyotlar: 
6,8,9,12,16,29. 
 


 
148
17-MAVZU. BOZOR  IQTISODIG’TINI  TARTIBGA  SOLISH. 
DAVLATNING  IQTISODIY  ROLI. 
 
REJA: 
1. Davlatning milliy iqtisodiyotini tartibga solishdagi  
   roli hakidagi nazariya va qarashlar.    
2. Iqtisodiyotni Davlat tomonidan tartibga solish, 
   uning maqsadi va vazifalari.  
3. Davlatning iqtisodiyotga ta’sir qilish usullari  
   va vositalari. 
 
1. Davlatning milliy iqtisodiyotini tartibga solishdagi 
roli haqidagi nazariya va qarashlar. 
 
Milliy iqtisodiyotning samaradorligi ko’p omilli ko’rsatkich bo’lib, bunda 
samaradorlikning erishilgan darajasi ko’p jihatdan iqtisodiyotdagi davlat yoki bozor 
tizimining tutgan roliga bog’liq bo’lishi mumkin. Chunki ancha yuqori 
samaradorlikka, birinchidan, bozorning tartibga solish usullari orqali; ikkinchidan, 
iqtisodiyotni faqatgina yagona markazdan ongli ravishda markazlashgan boshqarish 
yo’li bilan; uchinchidan, takror ishlab chiqarish jarayonida davlatning aralashuvi va 
bozor usullarini uyg’unlashtirish orqali erilishiladi. Hozirgi davrda 
Respublikamizning milliy iqtisodiyoti rivoji uchun ko’proq uchinchi yo’l xarakterli 
xisoblanadi.  
Iqtisodiy tafakkur tarixidan birinchi marta davlatning iqtisodiyotdagi roli masalasi 
A.Smit tomonidan ilmiy asosda ko’rib chiqilgan. Uning "Xalqlar boyligining tabiati 
va sababalarini tadqiq qilish haqida" (1776 yil) degan kitobida bozor usullari orqali 
iqtisodiyotning o’z-o’zini tartibga solishning zarurligi ta’kidlab o’tilgan. A.Smitning 
fikricha xususiy tovar ishlab chiqaruvchilar bozori davlat nazoratidan to’liq ozod 
bo’lishi zarur. Ana shundagina ishlab chiqaruvchilar iste’molchilar talabiga mos 
ravishda ishlab chiqarishni tashkil qilish imkoniga ega bo’ladi. Bunda bozor 
vositasida tartibga solish, har qanday chetdan aralashishsiz ishlab chiqaruvchilarni 
butun jamiyat manfaatlari uchun harakat kilishga majbur kiladi.  
A.Smit davlatning iqtisodiy jarayonlariga har qanday aralashuvi oxir oqibatda 
faqat vaziyatni yomonlashtiradi deb xisoblaydi. Masalan, davlat tomonidan 
belgilangan tashqi savdo tartib - qoidalari milliy iste’molchilarga  faqat zarar 
keltirishi mumkin. Haqiqatdan ham importga boj to’lovi (poshlinasi) milliy ishlab 
chiqaruvchilarga ustunlik berib, ularning chet el sheriklariga nisbatan raqobatlashuv 
qobiliyatini oshiradi. Ammo bu oxir oqibatda ishlab chiqarishning ancha yuqori 
xarajatlari va past sifatini saqlab qolishiga olib keladi. Bunda past sifatli va narxi 
qimmat tovarlarni sotib olishga majbur bo’lgan milliy iste’molchilar yutqazadi.  
A.Smitning "Tinch qo’yish" nazariyasi, 1923 - 1933 yillarda bozor 
iqtisodiyotiga asoslangan deyarli barcha mamlakatlarni qamrab olgan iqtisodiy 
inqiroz davrida tanqidga uchradi. Iqtisodiy tanazzul va ommaviy ishsizlik davlatning 
iqtisodiy jarayonlarga aralashuvini kuchaytirishni taqazo qildi.  


 
149
Davlatni iqtisodiyotdagi rolini oshirish masalasi Djon M.Keynsning "Ish bilan 
bandlilik, protsent va pulning umumiy nazariyalari" nomli kitobida o’z aksini topdi 
(1936).  Bu kitobda muallif davlat fiskal (xazinaviy) va kreditli tartibga solish 
vositalaridan foydalanib, jamiyatning yalpi talabini rag’batlantirishni va aholining ish 
bilan bandligini ta’minlashi zarurligini isbotlaydi.  
Amalda gap davlatning uzluksiz ravishda krizisga qarshi siyosat o’tkazishi, 
iqtisodiy inqirozning salbiy oqibatlarini tugatish va sanoat tsiklining o’zgarishini 
yo’qotish haqida ketadi. Keyns nazariyasi ancha tugallangan nazariya sifatida 
AQShda amalga oshirildi.  
Urushdan keyingi davrda Keyns nazariyasidagi ko’rsatmalar u yoki bu 
darajada bozor iqtisodi amalda ustun bo’lgan barcha mamlakatlarda foydalaniladi. 
Shu bilan birga davlatning iqtisodiyotdagi rolining yanada ko’proq oshib borishi ro’y 
berdi. Hozirgi davrda davlat tomonidan tartibga solishni muhim maqsadi sifatida 
nafaqat tsikliga qarshi tartibga solish va ish bilan bandlilikni ta’minlash, balki 
iqtisodiy o’sishning yuqori darajasini va yaxlit takror ishlab chiqarish jarayonini 
optimallashtirishni rag’batlantirish tan olinadi.  
Ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan tizimdan bozor iqtisodiyotiga o’tish 
sharoitida davlatning milliy iqtisodiyotga aralashuvini nima belgilab beradi?- degan 
savol tug’ilish tabiiy. 
Birinchidan, davlat o’ziga milliy iktisodiyotda bozor vositasida o’z - o’zini 
tartibga solish orqali bajarish mumkin bo’lmagan yoki samarali bajarish mumkin 
bo’lmagan vazifalarni oladi. Bunga mudofaani ta’minlash, mamlakatda ichki tartibni 
saqlash va aholining kam ta’minlangan qismini ijtimoiy himoyalash kabilarni misol 
qilib keltirish mumkin.  
Ikkinchidan, bozor iqtisodi sharoitida hususiy ishlab chiqarish va iste’mol bir 
qator ijobiy va salbiy oqibatlarni tug’diradi.  
Bu oqibatlar bevosita uchinchi shaxs manfaatida aks etadi va demak 
kishilarning alohida guruhi va umuman jamiyat manfaatiga ta’sir qiladi. Masalan, 
chiqitli texnologiyaga asoslangan ishlab chiqarishlarda tozalash qurilmalariga 
xarajatlarni tejash, xususiy ishlab chiqaruvchilar nuqtai nazaridan (u yoki bu 
kompaniya yoki individual ishlab chiqarishga) foydali, atrof muhitni ifloslanishiga 
olib kelishi esa boshqa kishilar uchun qo’shimcha salbiy oqibatga ega.  
Davlat yakka tadbirkor yoki istemolchidan farqli, jamiyat manfaatini ifodalab, 
qo’shimcha ijobiy samarani rag’batlantirishga va aksincha salbiy samara bilan 
bog’liq faoliyatni tartibga solishi va cheklashga harakat qilishi zarur.  
Uchinchidan, davlatning iqtisodiy jarayonlariga aralashuvi shu sababli ro’y 
beradiki, individual istemolchilar hamma vaqt u yoki bu tovarni iste’mol qilishning 
oqibatlarini ob’ektiv baholay olmaydi. Shu nuqtai nazardan, davlat foydali iste’molni 
kengaytirish va aksincha sog’liq uchun zarar tovarlar iste’molini cheklash vazifasini 
o’z zimmasiga oladi. Masalan, davlat tamaki mahsulotlari yuqori aktsiz (egri) 
solig’ini o’rnatilib, bir tomondan o’zining daromadini oshirsa, boshqa tomondan shu 
mahsulotni   sotib olish talabini cheklaydi.  
To’rtinchidan, davlat o’z zimmasiga bozorning tabiatidan kelib chiqadigan 
ayrim holatlarni qisman engillashtirish vazifasini oladi. Bozor hamma uchun to’lovga 
qobil talabini qondirishga teng imkoniyatni ta’minlaydi. Ammo bu bozorning milliy 


 
150
boylikni ijtimoiy - adolatli taqsimlashni ta’minlashini bildirmaydi. Bunday sharoitda 
davlat aholining kam ta’minlangan qatlamini turmush darajasi haqida G’ 
amxo’rlik qilishi, pulsiz (yoki imtiyozli)  bilim berish, tibbiy xizmat ko’rsatish 
va shu kabilarni o’z zimmasiga oladi.  
Beshinchidan, hozirgi sharoitda iqtisodiy o’sishning barqaror izchilligini 
rag’batlantirish vazifasi ham davlatning zimmasiga tushadi.  


 
151

Download 0,61 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   188   189   190   191   192   193   194   195   ...   238




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish