Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

multiplikatsion effekt
 deb atashadi. Biz ko’rdik-ki, 
200000 so’mni yuzaga kelishi butun bank tizimlarida depozitlarni bir necha marta 
o’sishiga olib keladi. 
 
Shunday qilib bank tizimi  pul taklifini multiplikatsiya qilish ya’ni 
ko’paytirishi mumkin ekan. Uning aniq hajmini pul multiplikatori yoki bank 
multiplikatori ko’rsatadi. Multiplikator so’zma-so’z tarjima qilinsa, ko’paytiruvchi 
degani. U quyidagi formula yordamida hisoblanadi. 
          
                                                       

---

 
138
                                    
 
                                                                      
m= 
1
r
 *100% 
bu erda:  m - pul multiplikatori; r - MB qo’yilish kerak bo’lgan talab etilgan 
rezerv (zaxira) normasi;  
          Agar,  r  =  20%  bo’lsa,  u  holda m = 1x100/20 = 5;  ya’ni har bir so’mimiz 
depozitlarni 5 so’mga ko’payishiga olib keladi. Ko’rinib turibdiki rezerv normasining 
kamayishi depozitlarning o’sishiga, pul massasini ko’payishiga, aksincha rezerv 
normasining ko’payishi pul massasini kamayishiga olib keladi.  
Misolimiz bo’yicha rezerv normasi 20 % dan 10% ga tushirilsa, multiplikator 
10 ga teng bo’ladi, aksincha 25%ga ko’tarilsa multiplikator 4 ga teng bo’ladi. 
Real hayotda bank depozitlari ko’payishi-multiplikatsion effekti ancha farq 
qiladi. Sababi bankdan olingan ssudaning hammasi ham bankka qaytib bormaydi. 
Ulardan bir qismi muomalada naqd pul tarzida aylanib yurishi mumkin. Undan 
tashqari mijozlar o’z joriy schetlaridan pullarini olishi mumkin. Bularning hammasi 
banklarning ssuda berish imkoniyatlarini kamaytiradi.  
Bunda bankdan rezervdan tashqari naqd pulga aylangan mablag’ ham chiqib 
ketadi. U pul multiplikatorini o’zgartiradi. Agar naqd pulga aylangan qismini "s" 
bilan belgilasak, u holda yuqoridagi formulamiz quyidagicha bo’ladi.     
                                          
                              * 100      
                                            
Agarda ana shu naqd pulga aylangan miqdori 30% tashkil qilsin desak, u 
holda  
Pul multiplikatori 
=
 1x100:(20+30) = 2;                                    
Demak har bir so’m qo’shimcha depozitlar avvalgiga o’xshab 5 emas, balki 2 
so’m yangi kredit puli xosil qilindi.  
Pul multiplikatoridan foydalanib, umumiy pul massasi miqdorini ko’paytirish 
yoki kamaytirishni hisoblab chiqarish mumkin. Bizni mamlakatimizda bu uslubni 
iqtisodiyotni tartibga solishda qo’llanishini endi o’rganilayapti. Bozor iqtisodiyotida 
emissiyaga qaraganda rezervlar miqdorini o’zgartirish bilan pul muomilasini tartib 
solish afzalroq. 
Bu erda shuni eslatib o’tish kerakki, rezerv tarzida MB da ma’lum miqdorda 
pulni saqlash majburiyatlar bo’yicha to’lov qobiliyatsizligi xatarini kamaytirsa ham 
banklardan mijozlarning omonatiga qo’ygan pullarini yoppasiga olish uchun harakat 
qilishlarini oldini ola bilmaydi. Rezervni etishmasligi moliyaviy sarosimalikni 
keltirib chiqarishi mumkin.