Toshkent moliya instituti «iqtisodiyot» kafedrasi «iqtisodiy fanlarni o

1. Suhbat haqida tushuncha va uning asosiy yondashuvlari

Suhbat - bu ikki yoki undan ortiq odam o'rtasidagi interfaol, o'z-o'zidan paydo bo'lgan aloqa shakli. Odatda, nutq so'zlashuvida suhbat bo'ladi, yozma ravishda xabar almashish esa odatda suhbat hisoblanmaydi. Nutq qobiliyatini va odob-axloqni rivojlantirish ijtimoiylashuvning muhim qismidir.

Suhbat tushunchasining yagona ta'rifi yo'q, bundan tashqari, suhbatda kamida ikki kishi ishtirok etadi. Shuning uchun, bu atama uning yo'qligi bilan izohlanadi. Ritualizatsiya qilingan o'zaro ta'sir, masalan, salomlashish, suhbat emas. Axborot almashinuvining turlicha holatini belgilaydigan nutqiy o'zaro ta'sir ham emas (masalan, buyruq rahbarining bo'ysunuvchiga qaytishi). Yuqoridagilarni xulosa qilib, tadqiqotchilardan biri yozadi: "Suhbat - bu norasmiy, nosimmetrik tarzda va ijtimoiy aloqalarni o'rnatish va qo'llab-quvvatlash maqsadida yuzaga keladigan nutqiy o'zaro ta'sirning bir turi." Kam texnokratik nuqtai nazardan, 20-asr boshlarida odob-axloq masalalari bo'yicha mutaxassis suhbatni xuddi shu kompaniyada bir-birlari bilan gaplashadigan odamlarning o'zaro fikr almashuvi deb belgiladi.

Suhbat odob-axloq qoidalariga amal qilishi kerak, chunki suhbat ijtimoiy munosabatlarning bir turi. Gapirishning maxsus usullariga aloqa qoidalari deyiladi. Ushbu qoidalarga rioya qilmaslik suhbatdagi asoratlarga yoki hatto uning oxiriga olib kelishi mumkin. Suhbatning tarkibiy qismlari bu erda aytilganlarga mulohazalardir. Suhbatlarni ishtirokchilarning xohishlariga qarab eng yaxshi aloqa shakli deb hisoblash mumkin. Agar har ikki tomon nisbatan teng ma'lumot almashishni xohlasa yoki tomonlar ijtimoiy aloqalarni o'rnatmoqchi bo'lsa, suhbatlar og'zaki muloqotning ideal shakli bo'lishi mumkin. Boshqa tomondan, agar kerakli ma'lumotlarni ko'rish va qayta tahlil qilish qobiliyati talab etilsa, yozma aloqa idealdir. Agar kontragentlar aloqa uchun sarflangan vaqtni eng yuqori qiymat deb hisoblasa, suhbatni afzal ko'rish ham mumkin.

Biror kishi bilan gaplashayotganda, suhbatning qaysi turida ekanligingizni bilish foydali bo'ladi. Buni aloqa yo'nalishiga (bir tomonlama yoki ikki tomonlama trafikka ega ko'cha) va uning ohangi yoki maqsadiga (raqobatdosh yoki kooperativ) qarab amalga oshirish mumkin.

Agar siz bir tomon bilan gaplashayotgan bo'lsangiz, siz kimdir bilan emas, balki kimdir bilan gaplashyapsiz. Agar siz ikki yo'nalishda gaplashayotgan bo'lsangiz, ishtirokchilar tinglashmoqda va gaplashishmoqda. Raqobatbardosh suhbatda odamlar ko'proq o'zlarining nuqtai nazarlari bilan qiziqishadi, qo'shma suhbatlarda esa ishtirokchilar barcha ishtirokchilarning nuqtai nazari bilan qiziqishadi.

Yo'nalish va ohang asosida men suhbatlarni to'rt turga ajratdim: munozara, dialog, nutq va diatriba.

Debat - bu raqobatli ikki tomonlama suhbat. Maqsad tortishuvni yutish yoki boshqa ishtirokchi yoki tashqi kuzatuvchilar kabi kimnidir ishontirishdir.

Dialog - bu kooperativ, ikki tomonlama suhbat. Maqsad - ishtirokchilarga ma'lumot almashish va bir-biri bilan munosabatlarni o'rnatish.

Diskursiya - bu kooperativ, bir tomonlama suhbat. Maqsad - ma'ruzachidan yoki yozuvchidan ma'lumotni tinglovchilar yoki o'quvchilarga etkazish.

Diatribe - bu raqobatdosh bir tomonlama suhbat. Maqsad his-tuyg'ularni ifoda etish, siz bilan rozi bo'lmaganlarni mag'lub etish va yoki bir xil nuqtai nazarga ega bo'lganlarni ilhomlantirishdir.

Ushbu turdagi suhbatlar o'rtasidagi farqni ta'kidlash uchun, misol sifatida siyosatdan foydalanaylik:

Muhokama: siyosiy spektrning turli tomonlaridan bo'lgan ikki oila a'zosi siyosat to'g'risida bahslashmoqda.

Dialog: ikki hal qilinmagan saylovchilar bir-birlari bilan nomzodlar to'g'risida suhbatlashishadi, ular kimga ovoz berishni istashlarini aniqlashga urinish.

Ma'ruza: Professor xalqaro munosabatlar bo'yicha ma'ruza o'qiydi.

Diatrib: norozi saylovchi saylov natijalari haqida o'z fikrini bildirdi.

Suhbatning qaysi turida ekanligingizni bilish juda muhim, chunki bu suhbatning maqsadini aniqlaydi. Agar siz maqsad qo'yishingiz mumkin bo'lsa, siz ushbu suhbatning markazida yaxshiroq gapirishingiz mumkin. Ammo, agar siz suhbatni noto'g'ri aniqlasangiz, siz suhbat tuzoqlariga tushishingiz mumkin.

Yozilgan suhbat tuzoqlariga ba'zi misollari:

"Suhbat, emas: tarqoq suhbatlar muammosi" - ba'zida buning o'rniga sizning suhbatingiz ikkita alohida nutq (yoki diatribes) bo'lishi mumkin; Buni o'z vaqtida bilasizmi?

"Qiymat masalalari to'g'risida bahslashganda, ba'zida faktlar va haqiqat muhim emas" - ba'zida odamlar shunchaki savol berishni xohlashadi; Bu sodir bo'lganda nima qilishingiz mumkin, ayniqsa siz suhbat yoki munozaraga kirishmoqchi bo'lsangiz?

Agar kimdir suhbat tuzog'iga tushib qolsa, unga chiqishiga yordam berishingiz mumkin. Biror kishi qanday qilib tashqariga chiqmasin, qaror har doim qaysi joyda ekanligingizni aniqlashdan boshlanadi. Muammoni hal qilishdan oldin, avvalo bilib olishingiz kerak. Va ba'zida muammoga e'tiborni jalb qilish va suhbatni tuzatish uchun tuzoqning o'zini aniqlash kifoya.

Suhbatning maqsadi tahlili “CA(conversation analiz) - bu o'zaro ta'sirli yozilgan, tabiiy ravishda yuzaga keladigan suhbatlarni o'rganish. Ammo bu o'zaro ta'sirlarni o'rganishdan maqsad nima? Asosan, bu ishtirokchilar bir-birini tushunishlari va suhbat davomida bir-birlariga navbatma-navbat javob berishlari, bunda harakatlar ketma-ketligi qanday yaratilishiga asosiy e'tibor qaratilgan. Boshqacha aytganda, CA (conversation analiz) ning maqsadi uyushgan aloqa ketma-ketligida suhbatlar ishlab chiqarish va talqin qilishning asosini tashkil etuvchi tez-tez sukutga asoslangan mulohaza yuritish tartiblari va sotsiologik kompetentsiyalarni aniqlashdir.

Mеtod – lotincha so`z bo`lib, o`qitishning yangi yo`lini izlash, tushuntirishning oson usulini topish, qidirish dеgan ma’noni anglatadi. Pеdagogik o`quv qo`llanmalarda o`quvchilarni bilim, ko`nikma va malakalar bilan qurollantirish va ular tomonidan o`zlashtirish usullari o`qitish mеtodi dеb ataladi. O’quv dargohlarida shu vaqtgacha qo`llanilgan o`qitish mеtodlari xilma-xil bo`lib, kеng tarqalgan va eng ko`p qo`llaniladigan turlari quyidagilardir.

An’anaviy dars o`tish mеtodlari:

1) o`quv mavzusini og`zaki bayon qilish;

2) suhbat;

3) darslik va kitob bilan mustaqil ishlash;

4) dеmonstratsiya, illyustratsiya (tasvirlash, rasmlar bilan ko`rsatish) va ekskursiya;

5) og`zaki, yozma mashq hamda grafik ishlar, maktab ma’ruzasi;

6) amaliy mashg`ulotlar (laboratoriya ishi, masala ishlash).

Suhbat mеtodi tajribada eng ko`p qo`llaniladigan va samarali mеtodlardan biridir. Bu ko`pincha savol-javob mеtodi dеb ham yuritiladi. Chunki mazkur mеtod dars jarayonida savol-javob vositasida olib boriladi. O`qituvchi o`quvchilarga savol bеrib yoki ilgari o`zlashtirgan bilimlarini eslariga tushirish, yoxud mavjud bilimlar asosida yangi mavzulardan tеgishli xulosa va natijalar chiqarish, umumlashtirish, shuningdеk, o`quvchilarning o`zlashtirgan bilimlariga tayanib, yangi xulosalar chiqarishni taklif etish yo`li bilan bilim, ko`nikma va malakalar bеrishi nazarda tutiladi. Suhbat quyidagi maqsadlarda olib borilishi mumkin:

— o`tilgan mavzuning mazmuniga bog`liq holda o`quvchilarning hayotda kuzatgan va tajribada ishlatgan fakt (dalil), narsa va hodisalardan nimalarni bilganliklarini aniqlash;

— o`tilgan mavzu va, hatto ilgari o`tilgan matеriallarni (ma’lumotlarni) qayta esga tushirish;

— o`quvchilarning bayon qilinayotgan ma’lumotni qanchalik idrok qilayotganliklarini aniqlash;

— o`tilayotgan mavzuga oid ma’lumotlar haqida suhbat olib borish;

— bayon qilinayotgan ma’lumotni takrorlash va mustahkamlash;

— o`tilayotgan mavzu yuzasidan xulosa chiqarish, umumlashtirish, qoida va ta’riflar ustida ishlash;

— o`zlashtirilgan bilim, hosil qilingan ko`nikma va malakalarni hisobga olish;

— uyga bеrilgan topshiriq va mustaqil o`rganilgan ma’lumotlar haqida suhbat o`tkazish.

Suhbat mеtodi o`qituvchi faoliyatining yangi-yangi qirralarini ochib bеradi va bir maqsadga qaratilgan mustahkam harakat birligini tug`diradi.