Toshkent moliya instituti ijtimoiy soha iqtisodiyoti

 
 

---

41 
Такрорлаш учун савол ва топшириқлар
1.
Ижтимоий соҳани тартибга солишда давлатнинг роли нимадан иборат? 
2.
Ўзбекистонда аҳолини ижтимоий ҳимоя тизимини яратиш босқичлари 
ва йўналишлари? 
3.
Ижтимоий соҳани тартибга солишда бозор механизмининг аҳамияти 
қандай? 
4.
Ижтимоий ёрдамнинг қандай турлари мавжуд? 
5.
Жамиятнинг ижтимоий таркибини тузиш учун давлатнинг ижтимоий 
йўналишларининг асосий вазифаси нимадан иборат? 
6.
Ўзбекистонда аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш ва ижтимоий хизматлар 
тизимини ривожлантириш ҳолатини баҳоланг! 
7.
Ижтимоий соҳа тармоқлари фаолиятини қўллаб-қувватлашда давлат 
дастурларининг аҳамияти қандай аҳамият касб этади?
 
 
3-МАВЗУ: ИЖТИМОИЙ CОҲАДА НАРХЛАР ВА СУБСИДИЯЛАР 
3.1. Ижтимоий хизматларда нархларнинг шаклланиш хусусиятлари
Ижтимоий секторда баҳолар маҳсус рол ўйнайди. Улар ижтимоий 
неъматларни ҳар хил турдалигини ҳисобга олган ҳолда талаб ва таклифни 
ташкил этиш хусусиятлари билан белгиланади. Бу эса ижтимоий соҳа 
секторларига қараб (баҳоларни ташкил этишда) фарқларни мавжудлигини 
кўрсатади. 
Соф ижтимоий таъминотларда баҳоларни ташкил этиш қўшма 
ижтимоий таъминотларда баҳоларни ташкил этишдан фарқланади (масалан, 
табиий монополиялар томонидан яратилган баҳоларини ташкил этиш). 
Айрим ижтимоий неъматларга бозор баҳоси йўқ (яъни уларни баҳоси 
«0»га тенг). Истеъмолчилар соф ижтимоий неъматларга пул тўлашмайди, 
улар уни бепул истеъмол қилишади. Лекин бепул истеъмол фақат биринчи 
кўринишда бўлади. Уларни молиялаштириш солиқлар орқали амалга 
оширилади (дарёлар – экологик солиқ). 
Соф ижтимоий неъматлар худди шахсий неъматга ўхшаб иқтисодий 
таъминотга киради. Маълумки, иқтисодий неъматларлар бепул табиий 
неъматлардан фарқланади (масалан қуёш нури, соф сув, ҳаво ва ҳоказо) 
Уларни ишлаб чиқариш-ижтимоий ресурс ҳаражатларини талаб қилади, 
лекин таклифи бепул табиий ресурсларга қараганда чекланган. Ушбу фарқни 
ўз вақтида А. Маршал кўрсатган. Иқтисодий неъматлар ҳам табиий 
неъматлар каби фойдалийликка эга. Масалан дарёларни ва инсон томонидан 
қурилган каналларни фойдалийлиги. 
Соф ижтимоий неъматларни бепуллиги шуни белгилайдики, уларга 
бўлган талаб ва таклиф ўртасидаги мувозанат баҳолар механизми билан эмас, 
балки нобаҳолар механизми билан ўрнатилади. 

---

42 
Ижтимоий секторда шундай нобаҳо механизмга: солиқлар, молия 
нормалари ва бошқалар киради. Уларни бозор баҳоларга тенглаштирсак 
бўлади. Лекин улар умуман баҳоларга тенг эмас. 
Ижтимоий секторнинг ҳар хил сегментлари баҳо ва нобаҳо механизмни 
ҳар хил даражада қўллайдилар. Масалан, ижтимоий секторни табиий 
монополия шароитида талаб ва таклиф ўртасида мувозанат ўрнатишда 
баҳолар механизми орқали тартибга солиш кўпроқ қўлланилади. Масалан 
коммунал хўжалик тармоқларида (сув билан, газ билан, электроэнергия 
билан, иссиқлик билан таъминлашда). 
Нобозор фаолиятни иқтисодий доирага киритилиши билан ижтимоий ва 
шахсий неъматларни бир бирига солиштириш зарурияти пайдо бўлади. Бунда 
кўпинча чегараланган ижтимоий харажатлар, чегараланган ижтимоий 
даромадлар билан солиштирилади. Ижтимоий харажатларни шахсий 
ҳаражатларга солиштириш учун ижтимоий неъматларни альтернатив 
қийматини пул билан баҳолаш усули қўлланилади. 
Биринчидан, бу усул истеъмолчиларни ижтимоий неъматларни ишлаб 
чиқаришда солиқлар орқали тўлашга тайёрлигини назарда тутади. 
Иккинчидан, ижтимоий ва шахсий неъматларни солиштириш усули 
альтернатив қийматни йўқотилган даромад деб ҳисоблайди. Яъни ижтимоий 
секторда инсон қатнашган вақтда қандайдир даромадларни йўқотилиши. 
Масалан кундузги бўлимда ўқийдиган талабалар ўқиш вақтида қандайдир 
даромадларни йўқотадилар (ўқиш вақтида улар қаердадир ишлаши мумкин 
ва шунинг натижасида даромад олиши мумкин). 
Учинчидан, бу усул тиббиёт, атроф муҳитни мухофаза қилиш, ижтимоий 
суғурта тармоқларида қўлланилади ва бунда касални олдини олиш, ёки 
экологик ҳалокатни олдини олишни қийматни баҳолаш усули бўлади. 
Соф ижтимоий неъматларни баҳолашда икки қарама-қарши позиция 
мавжуд. Биринчи позиция бўйича соф ижтимоий неъматлар баҳосиз. 
Масалан инсоннинг ҳаёти, соф ҳаво, соф сув ва ҳоказо, инсон организмини 
алоҳида органлари. Уларга баҳо ўрнатиш аҳлоқсизликдир. 
Иккинчи позиция бўйича эса ҳаётда шундай вазиятлар бўладики соф 
ижтимоий неъматларни альтернатив қийматини ҳисоблаш зарурияти пайдо 
бўлади. Масалан, инсон организмининг органларига. 
Ва ниҳоят ижтимоий неъматларни пулли баҳолаш усулларидан самарали 
ёндашув. Ушбу ёндашув асосида товар ва хизматларга баҳоларни ўрнатиш 
учун унинг заминида ижтимоий-психологик омилларни ётишидир. 
Инсонлар ҳаммада бор нарсани сотиб олишга ҳаракат қилади. 
Бой, яъни даромадлари юқори бўлган одамлар бир хил маҳсулотларни 
маркаси учун сотиб олишади. Масалан, қиммат баҳо автомашиналар.