Toshkent moliya instituti ijtimoiy soha iqtisodiyoti

3.2. Табиий монополия ва мукаммал рақобат шароитида ижтимоий соҳа 
хизматларига нархларни ташкил этиш 
Ижтимоий секторлар баҳоларни ташкил этиш, айрим ҳизматлар учун 
ҳам баҳоларни ташкил этишдан ташқари, номукаммал рақобат шароитида 

---

43 
баҳоларни ташкил этишни ҳам ўз ичига олади. Табиий монополияларда 
маҳсулот ва хизматлар учун баҳоларни тартибга солиш бунга яққол мисол 
бўлади. Бунга коммунал хизмат тармоғи соҳасида аҳолини сув, газ билан 
таъминлаш, шаҳар пассажир транспорти ва ҳоказоларни киритиш мумкин. 
Табиий монополиялар фаолияти монопол ҳуқуқ мавжудлиги учун ижтимоий 
йўқотишлар ва ижтимоий ютуқлар билан боғлиқдир. Ижтимоий йўқотишлар 
монополия маҳсулотларига талабнинг нисбатан пастроқ бўлиши билан 
боғлиқ. Чунки бу ерда баҳолар нисбатан баландроқ бўлади. 
Лекин айрим монополияларда ишлаб чиқариш жараёни тўғри қўйилган 
бўлса, бошқариш харажатлари анча паст бўлади ва натижада баҳолар ҳам 
мукаммал рақобат шароитига нисбатан пастроқ бўлади. Бунинг натижасида 
монополияларда техника тараққиётининг ютуқларини ишлаб чиқаришга 
жалб этишга кўпроқ имкониятлар пайдо бўлади. Лекин табиий монополиялар 
ушбу усулдан фойдаланиш вақтида ҳаражатларни оптимал даражадан 
юқорига кўтариш шароити пайдо бўлади ва улар баҳолар орқали 
истеъмолчиларга юклатилади. 
3.3. Нархларда ташқи экстернал самараларни трансформация этиш учун 
бозор механизмини қўллаш 
Ижтимоий секторда баҳо сиёсати табиий монополия баҳоларини 
тартибга солиш билан чегараланмайди. Ташқи самараларни (эффектларни) 
тижорат секторда ишлаб чиқариладиган товар ва ҳизматларни баҳоларга 
транформация этиш учун баҳолаш механизми кенг қўлланилади. Салбий 
ташқи самара ижтимоий ҳаражатларни тавсифловчи бўлиб, баҳоларда 
солиқлар орқали ҳисобланади. (масалан, алкоголь, тамаки маҳсулотларида ва 
ҳоказо). Буларга экология солиғи, акциз солиқлари киради. 
Ташқи ижобий самара баҳоларда субсидиялар орқали ҳисобга олинади. 
Масалан, бу жамият аъзоларининг таълим даражаси ўсиши, соғлиқни 
мустаҳкамлаш натижасида оладиган фойда. 
Ташқи самарани солиқлар орқали салбий ҳисобини, графикда ўрганиб 
чиқамиз.(масалан: экологик солиқ таъсирини)