Toshkent moliya instituti ijtimoiy soha iqtisodiyoti

 
Такрорлаш учун савол ва топшириқлар
1.
Ижтимоий таъминотни амалга оширишнинг мақсад ва вазифалари 
нималардан иборат? 
2.
Ўтиш иқтисодиёти мамлакатларида муҳтож шахсларга ёрдам бериш 
тажрибаси.
3.
Маҳалла томонидан ижтимоий ёрдам, манзилли ижтимоий ҳимоя 
моҳияти.
4.
Ўзбекистонда кам таъминланган аҳолига ижтимоий ёрдам турининг 
манзилли усулидан маҳаллий тизим орқали олиб бориш самарадорлиги. 
 
 
 
1
Экономическое обозрение, 1999, №1.-22с. 

---

154 
17-МАВЗУ: НАФАҚА ТАЪМИНОТИ 
17.1.
 
Нафақа таъминотининг шарт-шароитлари 
Ўзбекистон нафақалар ва компенсация тўловлари ягона кенг тизимининг 
бир қисми бўлган нафақа тизимини мерос қилиб олди. Давлат нафака 
таъминоти тизими 
«Солидар авлодлар тамойили»
га асосланган эди, бунда 
мавжуд нафакахурларга жорий нафака тўловлари, ишлаётганларнинг жорий 
нафака бадаллари ҳисобидан амалга оширилган. 
Режали иқтисодиёт шарт-шароитларида бундай тартибнинг амал 
қилиши етарли даражада самарадор бўлган. Хусусий мулкчиликнинг йўқлиги, 
қайд этилган нархлар ва ресурсларнинг давлат томонидан тақсимланишини 
нафакахурлар учун кафолатли яшаш манбаини таъминлаган. Бошқарувнинг 
маъмурий - буюруқбозлик шароитларида давлат суғурта улуши катта бўлган. 
Бозор иқтисодиётига ўтиши билан бу тизимнинг янги шароитга 
мослашмаганлиги ва ўз вазифасини бажара олмаётганлиги тобора кўзга 
ташланмоқда. 
Нархларни эркинлаштириш, корхоналарни давлат тассаруфидан 
чиқариш шунингдек, Ўзбекистоннинг демографик хусусиятлари (аҳолини 
сўнгги рўйхатга олиш бўйича, аҳолининг 51 фоизга яқинини 19 ёшгача 
бўлганлар ташкил этади) ва табиий шарт-шароитлар (кўпгина қишлоқ 
хўжалик ҳудудларида ер ва сувнинг тақчиллиги) иш билан банд бўлган, 
шунингдек тўлиқ бўлмаган иш кунида ишлайдиган аҳолининг кўпайишига 
олиб келди. Натижада бюджетга келиб тушадиган солиқ тушумлари ҳажми 
кескин камайиб кета бошлади. 
Ҳозирги вақтда умуман олганда Ўзбекистонда нафақа олиш хуқуқи 
умумий хаммага мансуб бўлиб, ёш бўйича тўланадиган нафакалардан 
ташқари, ижтимоий нафакалар, меҳнат шароитларига қараб, шунингдек давлат 
олдидаги алоҳида хизматлари учун белгиланадиган кўплаб имтиёзли 
нафакалар мавжуд. 
Амалдаги нафака тизими нафакахурларнинг ўсиб бораётган сонини 
молиялаштиради. Ривожланган мамлакатлардан фарқ қилувчи демографик 
вазиятга эга бўлган тақдирда ҳам, нафақа жамғармаси «Омонатчилар» сони 
камайиб бориб, тақчилликнинг ўсаётганлиги туфайли нафақахўрни кексалик 
даврида узоқ вақт бекаму-кўст таъминлай олмайди. 
Шунингдек, собиқ нафака тизими янги омилларга мослашишига 
улгурмайди, бунинг натижасида уни ислоҳ қилиш зарурати туғилади. 
Қарамлик ва ўрнини тўлдириш коффицентларининг ўзгариши нафақа 
таъминоти тизимини ислоҳ қилиш заруриятининг тобора ўсиб бораётган-
лигидан далолат беради. Бир қанча ривожланган хорижий давлатлар 
тажрибаси шуни кўрсатдики, ижтимоий ҳимоялашнинг самарали механизми 
бозор томони динамик силжишни кафолатлайди, тузилмавий қайта қуриш ва 
иқтисодиётни ислоҳ қилиш қисмини амалга оширишга ёрдам беради. 
Ижтимоий таъминотда давлат улуши билан жамғарма механизмининг оптимал 
биргаликда олиб борилиши фуқароларга ўз кексалиш молиявий таъминотни 

---

155 
мустақил 
танлашга 
имкон 
беради. 
қуйидаги 
жадвалда 
хорижий 
мамлакатларда, жумладан Ўзбекистонда нафақага чиқиш ёшлари келтирилган. 
9-жадвал