Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

11-MAVZU. MULOHAZA. XULOSA CHIQARISH 

 

Reja:  

---

 

 

 

 

145 

 

1.

 

Mulohaza  tafakkur  shakli  va  xulosa  chiqarishning  tarkibiy  qismi  sifatida.  Oddiy  va  murakkab 

mulohazalar va ularning turlari.  

2.

 

Murakkab mulohazalarning chin bo‘lish shartlari.  

3.

 

Xulosa chiqarishning umumiy mantiqiy tavsifi: tuzilishi, turlari va umumiy qoidalari. 

 

4.

 

Fikrning  xarakat  yo‘nalishiga  ko‘ra  xulosa  chiqarish:  deduksiya,  induksiya  va  analogiya;  ularning 

o‘zaro aloqadorligi. 

 

5.

 

Murakkab mulohazalardan xulosa chiqarish. 

 

6.

 

Fikr yuritishda mulohazalarni qurish va xulosa chiqarish bilan bog‘liq xatolar.

 

 

Tayanch iboralar: Hukm, sub’ekt, predikat, bog‘lovchi, oddiy hukm, murakkkab hukm, modal hukmlar, 

mantiqiy  kvadrat.  Xulosa  chiqarish,  deduktiv  xulosa  chiqarish,  sillogizm,  entimema,  induktiv  xulosa 

chiqarish, to‘liq induksiya, ommabop induksiya, ilmiy induksiya, ilmiy induksiya metodlari, analogiya, 

munosabat  analogiyasi,  modellashtirish,,baxs  yuritish,  munozara,  paralogizm,  sofizm,  mantiqiy 

paradoks.

 

 

Hukmlarning  asosiy  vazifasi  predmetlarning  xususiyat  va  munosabatlarini  ko‘rsatish,  predmet  va 

hodisalarga xususiyatning xosligini qayd qilishdir. Biz predmet va hodisalarning oddiy, tashqi xususiyatlari 

bilan birga, ularning ichki zaruriy bog‘lanishlarini, munosabatlarini bilib boramiz. Predmet va hodisalarning 

xususiyatlarini ketma-ket o‘rganib, ular haqida turli abstraksiyalar hosil qilamiz. Bu abstraksiyalar hukmlar 

yordamida  ifodalanadi.  Hukmlar  orqali  narsalar  va  hodisalar  haqida  bilimlar  aks  etadi.  Ular  haqida 

bilimlarimiz turlicha bo‘lgani uchun ularni ifodalaydigan hukmlar ham har xil bo‘ladi. Ba’zi hukmlar aniq, 

tekshirilgan  bilimlarni  ifodalsa,  ba’zilarda  esa  xususiyatning  predmetga  xosligi  ehtimol  qilinadi,  demak 

noaniq bilimlar ifodalanadi. 

Hukmlar  predmet  va  hodisalarning  hamma  tomoni  haqida  fikrni  ifodalaydi.  Ular  nisbatan  tugallangan 

fikrdir. Hukmlar predmetlar va hodisalar o‘rtasidagi ma’lum munosabatlarni ifodalaydi. SHuning uchun ular 

chin yoki xato bo‘ladi. Ob’ektiv voqelikka mos kelgan, uni to‘g‘ri ifodalagan fikrlar chin bo‘ladi, aks holda 

xato bo‘ladi. 

Hukmlarni  ifodalash  uchun  til  vositalari  talab  qilinadi.  Hukmlar  gaplar  orqali  ifodalanadi.  Ular 

mantiqiy kategoriya bo‘lsa, gaplar grammatik kategoriyadir. Mantiqning vazifasi hukmlarni turli tomondan 

o‘rganishdir.  Hukmlar  predmet  va  hodisalarga  ma’lum  bir  xususiyatning  xosligi  yoki  xos  emasligini 

ifodalaydigan tafakkur shaklidir. 

Hukmlarni o‘rganishni ularning tuzilishini o‘rganishdan boshlaymiz. O‘rganish qulay bo‘lishi uchun 

dastlab ularni oddiy va murakkab turlarga bo‘lib olamiz. Bunda biz hukm atamalarining miqdoriga, soniga 

e’tibor beramiz. Hukmning sub’ekt va predikati uning atamalari deb ataladi. Agar hukm terminlari bittadan 

bo‘lsa oddiy hukm, birdan ortiq bo‘lsa, murakkab hukm deyiladi. Sub’ekt 

(

S

) 

fikr  qilinadigan  predmet  va 

hodisani  bildiradi.  Predikat 

(

R

) 

esa  predmetga  xos  xususiyatni,  munosabatni  bildiradi.  Ya’ni  predmet 

haqidagi  yangi  bilimni  bildiradi.  Predikatda  ifodalangan  bilimlar  hisobiga  sub’ekt  haqidagi  tasavvur 

boyitiladi. Hukmning uchinchi zaruriy elementi mantiqiy bog‘lamadir. U subekt va predikatni bir-biri bilan 

bog‘laydi, natijada hukm hosil bo‘ladi.