Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

 

 

 

143 

 

ekanligini  ko‘rsatamiz,  ya’ni  «metafora»  tushunchasi  mazmunini  tashkil  etuvchi  umumiy  belgilarni  aniqlaymiz. 

Ko‘chirma  ma’noda  ishlatilishi  esa,  metafora  sifatida  ishlatilayotgan  so‘zning  tur  belgisi,  ya’ni  individual  belgisi 

hisoblanadi.  Bu  tur  belgini  yaqin  jinsga  qo‘shib  «Metafora  ko‘chirma  ma’noda  ishlatiladigan  so‘zdir»,  degan  to‘la 

ta’rif hosil qilamiz. SHu tariqa eng qisqa yo‘l bilan, ya’ni yaqin jinsi va tur belgisini ko‘rsatish bilan tushunchaning 

mazmunini aniqlaymiz. 

Genetik  ta’rifda  aniqlanuvchi  tushunchaning  mazmuni  u  ifodalagan  predmetning  kelib  chiqishini  ko‘rsatish  orqali 

ochib beriladi.  Masalan,  «Oksid  metallarning  kislorod  bilan reaksiyaga  kirishishi  natijasida  hosil  bo‘lgan kimyoviy 

birikmadir», degan ta’rif genetik ta’rifga misoldir. Bu ta’rifning mantiqiy tarkibi yaqin jinsi va tur belgisini ko‘rsatish 

orqali ta’riflash bilan bir xildir. 

Ta’riflash ma’lum qoidalarga rioya qilishni talab etadi. Ular quyidagilardan iborat: 

a)   ta’rif  teng  hajmli  bo‘lishi  kerak,  ya’ni  aniqlanuvchi  tushuncha  hajmi  bilan  aniqlovchi  tushunchalar  hajmlari 

yig‘indisi teng bo‘lishi kerak. Bu qoida buzilsa, ta’rif yo haddan tashqari keng, yo haddan tashqari tor bo‘lib  qoladi. 

Masalan,  «Mantiq  tafakkurni  o‘rganuvchi  fandir»  –  haddan  tashqari  keng,  «Mantiq  isbotlash  tarkibini  o‘rganuvchi 

fandir» – haddan tashqari tor ta’rifdir; 

b) ta’rif aniq bo‘lishi kerak. Buning uchun obrazli iboralar,  mazmuni noaniq so‘zlar ishlatilmasligi lozim. Masalan, 

«Xayol – uchqur ot», «Davlat dunyoviy ruhning siyosiy jihatdan namoyon bo‘lishidir» (Gegel) degan ta’riflarda bu 

qoida talablari buzilgan. Ularda chuqur ma’no bo‘lsa-da, tushunchaning mazmuni aniq ochib berilgan emas; 

v) ta’rif aylana shaklida bo‘lib qolmasligi kerak. Ta’rif berishda aniqlovchi tushunchaning mazmunini aniqlash uchun 

aniqlanuvchi  tushunchaning  o‘ziga  murojaat  etilsa,  ta’rifda  aylana  hosil  bo‘ladi.  Masalan,  «Mantiq  to‘g‘ri  fikrlash 

haqidagi  fandir»,   deyilganda  ta’rifda  aylana  vujudga  keladi.  CHunki  «To‘g‘ri  fikrlash  nima?»  degan  savolga,  «U 

mantiq  qonun-qoidalariga  rioya  qilingan  holda  fikrlashdir»,  deb  javob  berishga  to‘g‘ri  keladi,  ya’ni  «mantiq» 

tushunchasiga murojaat qilinadi. 

Tavtologiya ham shu qoidaning buzilishi natijasida sodir bo‘ladi. Bunda aniqlanuvchi tushunchadan uning mazmunini 

ochish  uchun  foydalanilgan  bo‘ladi.  Masalan,  «Tamagir  tamagirlik  qiluvchi  kishidir»,  desak,  tavtologiyaga  yo‘l 

qo‘ygan bo‘lamiz. 

g)  Ta’rif  iloji  boricha  inkor  shaklida  bo‘lmasligi  kerak.  Aks  holda  predmetga  xos  bo‘lgan  belgi  o‘rniga  unda  yo‘q 

bo‘lgan  belgi  ko‘rsatiladi.  Masalan,  «Ong  moddiy  emas»,   degan  ta’rif  «ong»  tushunchasining  mazmunini  yaxshi 

ochib bera olmaydi. 

 Ta’riflashga o‘xshash mantiqiy usullar 

Bilish jarayonida ta’riflashga o‘xshash usullar ham ishlatiladi. Ulardan tushunchani ta’riflashning yuqorida biz ko‘rib 

chiqqan turlarini qo‘llash mumkin bo‘lmay qolganda yoki unga zaruriyat bo‘lmaganda foydalaniladi: 

a)   ta’riflashga  o‘xshash  usullardan  biri  tushunchani  unga  qarama-qarshi  bo‘lgan  tushuncha  orqali  ta’riflashdir.  Bu 

usul bilan odatda kategoriyalar mazmuni ochib beriladi. Masalan, «Ong materiyaning miyamizdagi in’ikosidir»; 

v)   tasvirlashda  tushunchaning  mazmuni  u  aks  ettiruvchi  predmetning  ba’zi  tashqi  belgilarini  ko‘rsatish  orqali 

aniqlanadi. Badiiy asarlarda tabiat manzaralarini, personajlarning portretlarini chizish, sodir bo‘lgan birorta voqeaning 

bayon etilishi tasvirlashga misol bo‘ladi; 

s)   tavsiflash  yordamida  predmetning  ba’zi  bir  munosabatdagi  muhim  tur  belgilari  ko‘rsatiladi.  Bunga  misol  qilib 

birorta shaxsga berilgan tavsifnomani ko‘rsatish mumkin. 

Tafovutlash, ostensiv ta’riflash kabi usullar ham mavjuddir.  

---