Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

 

 

 

119 

 

shuningdek,  u  yashaydigan  muhit,  ya’ni  individ  fikrini  qadrlaydigan  referent  guruhning  qandayligi  bilan 

belgilanadi.  Shu  sababli  axloqiy  yo‘l  tanlashda  ayrim  inson  uchun  ishlab  chiqarish  jamoasi  yoki  maktab 

(talabalar) guruhining nufuzi muhim ahamiyat kasb etishi mumkin, boshqa shaxs uchun esa diniy sekta yoki 

jinoiy  guruh  a’zolarining  fikri  ustunlik  qilishi  mumkin.  Yuqorida  ta’kidlab  o‘tganimizdek,  axloq 

jamoatchilik fikriga tayanadi. 

Ammo, inson xulq-atvoriga baho berish juda mushkul ish, chunki uning zamirida muayyan sabablar yotadi, 

u  muayyan  sharoitda  sodir  etiladi,  ob’ektiv  oqibatlarga  olib  keladi  va  maqsadga  erishishning  muayyan 

vositalarini  tanlashni  nazarda  tutadi.  Jamoatchilik  fikri  shaxs  xulq-atvoriga  baho  berishda  ijtimoiy 

mustahkamlangan  axloq  me’yorlariga  amal  qiladi,  shaxs  esa  axloq  haqidagi  o‘z  tasavvurlaridan  kelib 

chiqadiki,  ular  umumiy  e’tirof  etilgan  me’yorlardan  ancha  farq  qilishi  mumkin.  Muayyan  sharoitda  bir 

individ  o‘z  vijdonining  ovoziga  quloq  solsa,  boshqa  bir  individ  umumiy  qabul  qilingan  axloqiy 

tasavvurlarga qarab mo‘ljal oladi, ya’ni «har qanday vijdonli odam» kabi ish ko‘radi. Birinchi yoki ikkinchi 

individning  qilmishini  axloqiy  deb  hisoblash  mumkinmi?  Agar  birinchi  individ  vijdonining  ovozi 

umuminsoniy  axloqiy  tamo  yillarga  mos  kelsa,  uning  qilmishiga  axloqiy  jihatdan  shubhali,  murosasoz  va 

qo‘rqoq  shaxs,  chunki  uning  qilmishi  jamoatchilikning  qoralashidan  qo‘rqish  bilan  izohlanadi.  Sirtdan 

belgilangan  qilmish  axloqiy  sanalmaydi.  Huquqiy  majburlov  va  jamoatchilik  fikri  yoki  Tangri  la’natidan 

qo‘rqish emas, balki shaxsning ichki mayli axloqiy qilmishning muhim belgisi hisoblanadi.